شرح و تفسيرحکمت 159نهج البلاغه

ناطقان: امام علی (عليه السلام) فرمودند: مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ فَلاَ يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ.
كسى كه خود را در مواضع تهمت قرار دهد نبايد كسى را ملامت كند كه به او سوء ظن پيدا مى كند (بلكه بايد خود را سرزنش كند كه اسباب سوء ظن را فراهم كرده است).

شرح و تفسير حکمت 159 نهج البلاغه

امام علی (عليه السلام) در اين كلام حكمت آميز اشاره به نكته مهمى درباره دفع سوء ظن ها مى كند، مى فرمايد: «كسى كه خود را در مواضع تهمت قرار دهد نبايد كسى را ملامت كند كه به او سوء ظن پيدا مى كند (بلكه بايد خود را سرزنش كند كه اسباب سوء ظن را فراهم كرده است)»، (مَنْ وَضَعَ نَفْسَهُ مَوَاضِعَ التُّهَمَةِ فَلاَ يَلُومَنَّ مَنْ أَسَاءَ بِهِ الظَّنَّ).
مسئله سوء ظن و گمان نياز به هزينه زيادى ندارد، بسيارند كسانى كه از يك يا چند قرينه ظنى فورا گمان بد درباره اشخاص مى برند، به همين دليل كسانى كه مى خواهند هدف تيرهاى تهمت قرار نگيرند بايد خود را از امورى كه سوء ظن برانگيز است دور دارند.

قرآن مجيد از جمله مسائلى كه بر آن تأكيد ورزيده اين است كه مسلمانان نسبت به يكديگر سوء ظن نداشته باشند «(يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اجْتَنِبُوا كَثِيراً مِّنَ الظَّنِّ إِنَّ بَعْضَ الظَّنِّ إِثْمٌ)، اى كسانى كه ايمان آورده ايد! از بسيارى از گمان ها بپرهيزيد چرا كه بعضى از گمان ها گناه است». نيز دستورات مؤكدى بر «حمل فعل برادر مسلمان بر صحت» داده شده ولى با اين حال طبيعت توده مردم اين است كه از قرائن كوچكى نتيجه هاى سوئى مى گيرند، ناگاه موج بدبينى بر مى خيزد و شايد صحنه جامعه اى را فرا مى گيرد. به همين دليل در كنار دستور به پرهيز از گمان بد امر شده است كه افراد، خود را در موارد سوء ظن و تهمت قرار ندهند.

به بيان ديگر، ما نمى توانيم بگوييم چون در شريعت اسلام سوء ظن و تجسس حرام است، رفتن در مواضع تهمت مانعى ندارد و مردم بايد به وظيفه خود عمل كنند و با حسن ظن به همه چيز بنگرند، زيرا تضمينى نيست كه همه به اين دستورات اسلامى بدون كم و كاست عمل نمايند، بنابراين ساير مردم تكليفى دارند و ما هم وظيفه اى و اگر بخواهيم اين موضوع را گسترش دهيم مى توان گفت: همان گونه كه ارتكاب گناه ممنوع است، فراهم كردم زمينه هاى گناه براى ديگران نيز ممنوع است.

در روايات اسلامى نيز تأكيدهاى فراوانى در اين زمينه وارد شده است: در حديثى كه ابن ابى الحديد در شرح همين كلام حكمت آميز آورده چنين مى خوانيم كه يكى از صحابه، رسول خدا(صلى الله عليه وآله) را در كنار كوچه اى از كوچه هاى مدينه مشاهده كرد كه زنى با اوست. او به رسول خدا(صلى الله عليه وآله) سلام كرد و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) پاسخش را گفت. هنگامى كه آن شخص عبور كرد پيغمبر اكرم(صلى الله عليه وآله) وى را صدا زد و فرمود: «هذِهِ زَوْجَتي فُلانَةٌ، اين زن را كه ديدى فلانى همسرم است» آن مرد گفت: اى رسول خدا مگر ممكن است كسى درباره شما سوء ظنى ببرد؟ حضرت فرمود: «إِنَّ الشَّيْطَانَ يَجْرِي مِنِ ابْنِ آدَمَ مَجْرَى الدَّم، شيطان در وجود انسان ها همچون خونى كه در رگ هاست جريان دارد (اشاره به اين كه بى سر و صدا در همه جاى بدن انسان نفوذ مى كند، در فكر و چشم و گوش و دست و زبان او)».

مرحوم شيخ حر عاملى در كتاب وسائل الشيعه در جلد 8 فصل آداب العشرة باب 19 احاديث فراوانى در اين زمينه آورده است، از جمله در حديثى از امام صادق(عليه السلام)نقل مى كند كه فرمود: «اتَّقُوا مَوَاضِعَ الرَّيْبِ وَلاَ يَقِفَنَّ أَحَدُكُمْ مَعَ أُمِّهِ فِي الطَّرِيقِ فَإِنَّهُ لَيْسَ كُلُّ أَحَد يَعْرِفُهَا، از جاهاى تهمت خيز پرهيز كنيد حتى يكى از شما با مادرش در كنار جاده (به صورت تهمت برانگيز) نايستد، زيرا همه او را نمى شناسند (و ممكن است شما را متهم كنند)».

در حديث ديگرى از امام صادق(عليه السلام) آمده است كه رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) فرمود: «أَوْلَى النَّاسِ بِالتُّهَمَةِ مَنْ جَالَسَ أَهْلَ التُّهَمَةِ، سزاوارترين مردم به اتهام كسى است كه با افراد متهم همنشين گردد». يكى از ادباى بزرگ فارسى زبان مى گويد: «هر كه با بدان نشيند اگر طبيعت ايشان در او اثر نكند به طريقت ايشان متهم گردد و اگر به خراباتى رود به نماز كردن، منسوب شود به خمر خوردن».