آداب و رسوم عید نوروز در اردبیل

ناطقان: عید نوروز در اردبیل به اعیادی با نام‌های همچون "بایرامی آیی"، "ایل بایرامی" و در میان برخی از طوایف به "امیرالمومنین (ع) بایرامی" شهرت دارد.

یکی از اولین آداب و رسوم عید نوروز که از اوایل اسفندماه و یا اواسط این ماه که معمولا به بایرام آیی در بین اهالی خطه اردبیل معروف است آغاز می‌شود غبارروبی منازل یا خانه تکانی است که این امر بنا به ذائقه و سلیقه هر یک از افراد متفاوت بوده است.

در این رسم زنان و مادران خانه با غبارروبی و شست و شوی وسایل منازل خود عید را آغاز و خود را برای این ماه آماده می‌کنند که این رسم را به معنی پشت سر گذاشتن کهولت، کسالت، تنبلی و هرچه غم و اندوه است می‌دانند و با این کار خود را برای آغاز سالی نو و پر از خیر و برکت و همراه با شادمانی آماده می‌کنند.

جامعه شناس اردبیلی در خصوص آئین و آداب مخصوص عید نوروز در اردبیل برای ما می‌گوید: از آداب و رسوم ویژه عید نوروز که در استان اردبیل و خطه آذربایجان رواج دارد و از گذشتگان در این عید باستانی به نمایش گذاشته شده است می‌توان به دادن عیدی (بایراملیق) و سکه سال نو (ایل سکه سی) اشاره داشت.
 
 بایراملیق یا عیدی هدیه‌ای است که افراد به مناسبت فرا رسیدن عید به همدیگر می‌دهند و معمولا این هدیه از طرف بزرگتر‌ها به کوچکتر‌ها داده می‌شود.

در آذربایجان این هدیه می‌تواند یک تخم مرغ رنگ شده عید باشد یا یک لباس و یا اسکناس تازه تا نخورده که بنا به سلیقه افراد در مناطق مختلف متفاوت است، اما اسکناس نو و یا پول متداول‌ترین نوع بایراملیق در استان اردبیل است که افراد به همدیگر می‌دهند.

در بسیاری از خانواده‌ها پدر اسکناس‌های نویی را در میان صفحات قرآن کریم نگهداری می‌کند و بعد از لحظه تحویل سال نو به اعضای خانواده هدیه می‌دهد و دادن عیدی به تازه عروس‌ها و تازه داماد‌ها و نامزد‌های جوان از اهمیت فراوانی در این خطه برخوردار است.

دادن «ایل سکه سی» یا «سکه سال» رسم دیگری است که در نزد مردم دیار آذربایجان به مناسبت عید نوروز متداول است و معمولا برخی افراد که به داشتن دستی با برکت و یا به اصطلاح آذری‌ها دستی سبک مشهورند با آغاز سال نو به دوستان و آشنایان «ایل سکه سی» می‌دهند تا با دریافت نخستین پول سال از چنین دست مبارکی سالی پر رونق و خوب از لحاظ اقتصادی داشته باشند.

فردی که «ایل سکه سی» را می‌دهد ممکن است پیرمردی ۸۰ ساله باشد و یا کودکی ۷ ساله هیچ تفاوتی ندارد بلکه ملاک برکت دست است.

از دیگر رسوم و آداب عید نوروز در اردبیل می‌توان به بردن "خونچه" یا هدایای ویژ به نوعروسان اشاره کرد که این رسم در اردبیل و آذربایجان متداول است و در این مواقع خانواده داماد با هدایایی ویژه نوعروس و یا کسانی که تازه نامزد شده اند به خانه عروس رفته و با کمی آجیل، شیرینی، و دیگر تنقلاتی که هدیه خود را تزئین می‌کنند خونچه خود را به نوعروس می‌دهند.

طبق یک آیین و سنت دیرین تکم که عروسکی سنتی و با پیشینه تاریخی بسیار است در چند روز مانده به عید نوروز بر دستان تکم چی‌ها در کوی و برزن اردبیل نوید بهار را می‌دهد.

تکم خوانی آیینی است به قدمت نوروز و یادگاری از آداب و رسوم نوروز که همواره در سرزمین آذربایجان به عنوان آیینی ماندگار و منحصر به فرد مورد توجه مردم این خطه بوده و با روش مخصوص توسط تکم گردان‌ها به اجرا گذاشته می‌شده است.

این آیین سالیان دراز با آداب و رسوم کهن مردم آذربایجان و به ویژه استان اردبیل عجین بوده و همه ساله با فرا رسیدن عید نوروز، مردم به انتظار تکمچی می‌نشستند و انتظار داشتند که تکم چی، سمبل نشاط بهاری، آن‌ها را برای استقبال از بهار آماده سازد و اگر چه این روز‌ها شاهد کمرنگ شدن این آئین در درازای سالیان متمادی هستیم، اما امروزه نیز می‌توان گوشه‌ای از این رسم به یادگار مانده از پدرانمان را در کوچه‌های برخی روستا‌ها به وفور شاهد بود.

آئین چهارشنبه سوری در اردبیل

بطور کلی فرهنگ مردم را باید در درون زندگی مردم و از لابه لای باور‌های آن‌ها جستجو کرد، از آنجا که چهارشنبه سوری از آئین‌های دیرینه ایرانیان است جدای اینکه امروزه آنچه در شهر‌های بزرگ ایران در این شب انجام می‌گیرد بیشتر به جنگ و نزاع شبیه است تا سور و شادی، ولی می‌توان با بازگشت به زمانی حدود بیست اندی سال پیش، دریافت که شب چهارشنبه آخر سال مراسم متنوعی داشت که در استان‌های مختلف ایران مراسمی با اشکال گوناگون و با سبک‌های سنتی صورت می‌پذیرفت که اکنون نیز برخی از آن رسوم در بعضی از استان‌ها از جمله استان اردبیل برگزار می‌شود.

جشن «سور» از گذشته بسیار دور در ایران مرسوم بوده است که جشنی ملی و مردمی است و «چهارشنبه سوری» نام گرفته است که این روز را می‌توان طلایه‌دار نوروز معرفی کرد.

در گذشته در ایران در پایان هر ماه جشن و پای کوبی با نام سور مرسوم بوده است و از سوی دیگر چهارشنبه نزد اعراب «یوم الارباع» خوانده می‌شد و از روز‌های شوم و نحس به شمار می‌رفت و مردم این سرزمین در گذشته بر این باور بودند که روز‌های نحس و شوم را باید با عیش و شادمانی گذراند تا شیاطین و اجنه فرصت رخنه در وجود آدمیان را نیابند.

چهارشنبه سوری در استان اردبیل و خطه آذربایجان از اهمیت و جایگاه ویژه در بین مردم این سرزمین برخوردار است و مردم از چند روزی مانده به عید نوروز با توجه به اینکه تمامی کار‌های منازل خود اعم از غبارروبی، شست و رفت انجام داده اند با برگزاری جشنی که گاه کوچک و گاهی بزرگ و به مثال مهمانی درباریان انجام می‌شود به استقبال عید نوروز می‌روند که این روز در اردبیل آداب و آئین مخصوص خود را دارد.

جامعه شناس اردبیل در این باره به ما می‌گوید: در این روز مردم اردبیل در حیاط و یا کوچه‌های محل و کوی و برزن خود آتشی روشن می‌کنند و آن را نماد روشنایی، تکاپو و تلاش و به رغم دور هم بودن هیزم آتش آن را نماد دورهم بودن اعضای یک خانواده و در نهایت دور شدن از بلا‌ها و شیاطین معنا می‌کنند و به رغم منطبق شدن این جشن با عقاید مردم سرزمین عرب این بیت فردوسی را دلیل توجه به فروغ و روشن کردن آتش می‌دانند: "نگویی که آتش پرستان بَدند، پرستندگان پاک یزدان بُدند".

بیوک جامعی تصریح می‌کند: از دیگر رسوم رایج در بین مردم آذربایجان و به تبع آن استان اردبیل در روز چهارشنبه سوری می‌توان به تهیه آجیل و شیرینی مخصوص این روز اشاره کرد که آجیل مخصوص این روز شور و شیرین، مانند آجیل عادی مشگل گشاست، یعنی علاوه بر مواد اصلی بو داده شور و شیرین، مانند آجیل، برگه هلو و زردآلو، قیسی، کشمش سبز، مویز، باسلـق، پسته و بادام، فندق بو نداده، نقل، شکر، پنیر، و مغز گردو هم اضافه می‌کنند.

وی با اشاره به معنی خاص این رسم در استان اردبیل اینگونه برای ما بیان می‌کند: مردم استان اردبیل و آذربایجان تهیه این آجیل را برای استجابت یک مراد نذر می‌کنند و خوردن این آجیل در شب چهارشنبه سوری، به اعتقاد مردم باعث شگون و خوش یمنی است.