منش سیاسی امام علی(ع)

ناطقان: منش و سیره زندگی ائمه اطهار (ع)، بنا به اقتضای زمانه و امامت در هر دوره از حکومت متفاوت بود، اما رفتار دشمنان اسلام برخلاف رفعت و ملایمت حضرات معصوم (ع)، از پس واقعه کوچه های مدینه، کوفه و عاشورا، به جنگ نرم تبدیل شد و از درب صلح وارد شدند و سیاست های مختلف را تجربه کردند، پس از رحلت جانسوز پیامبر اکرم(ص)، اهل بیت نبوت غریبانه مورد ناملایمات حکومت جور قرار گرفتند و از همان ابتدایی ترین سالهای حکومت امیرالمومنین (ع) بدعهدی و بیعت شکنی های مردم با امیرالمومنین (ع) آغاز شد و واقعه غدیر به دست حیله گران افتاد و امام مظلومان به تبلیغ عدالت اسلامی و دفاع از حق مظلومان پرداختند.


در سیره امیرالمومنین علی (ع) سیاست به معنای تدبیر و تمشیت امور بندگان خدا و موضع‌گیری درست و صحیح در بحران‌هاست. رفتار حضرت علی بن ابیطالب (ع) در دوره حکومتداری به نحوه ای است که عده ای ایشان را فردی غیرسیاسی می دانند. از این سبب که رویکرد امام (ع) به سیاست، با نگاه آن روی سکه نیرنگ و فریب است.

حضرت امیر (ع) در این باره  می فرمایند: «همانا ما در روزگاری به سر می‌بریم که بیشتر مردم، بی‌وفایی (خیانت، حیله گری) را زیرکی می‌دانند و نادانان آنها را اهل تدبیر می‌خوانند؛ خداشان کیفر دهد، چرا چنین می پندارند؟»، همچنین در ادامه می فرمایند: «مردان خدا نیز راه مکر را می دانند، لیکن دین خود را زیر پا نمی گذارند،گاه بود که مرد آزموده و دانا از چاره کار آگاه است، اما فرمان خدا، وی را مانع راه است و با این که قدرت بر انجام آن دارد آن را به روشنی رها می سازد ولی آن کس که از گناه و مخالفت فرمان خداوند پروا ندارد از همین فرصت استفاده می کند» .

سیره سیاسی حضرت امیرالمومنین (ع) را می توانیم با نام مدافع کامل به حق بدانیم و رعایت تفکیک کامل زندگی فردی و سیاسی از هر دو مولفه است، که با جانبداری و رعایت کامل حق  آن را برپا داشتند.

امام علی (ع) بیان می کنند: «اگر زمانی حق و باطل با هم آمیزند، تنها کسانی که مورد لطف خدا قرار دارند، نجات می یابند. پس اگر باطل از امتزاج و آمیختگی با حق جدا باشد مردم حقجو منحرف نمی‌شوند و اگر حق از پوشش باطل جدا شود و آزاد گردد، زبان بدخواهان از آن قطع می گردد؛ لکن قسمتی از حق و قسمتی از باطل گرفته و مخلوط می شوند؛ در این جاست که شیطان بر اولیای خود مسلط می شود و فریب شان می دهد، ولی نجات می یابند آنانی که مورد لطف الهی هستند و از جانب خدا نیکی به آنها شده است.»


شاخصه‌های حکومت علوی

پیش از روی کار آمدن حکومت اسلامی و علوی، خلفای پیش از ایشان دست به اقدامات اشتباهی زده بودند، که همه موجب انحراف دین اسلام از مسیر اصلی خود بود، به همین منظور امام (ع) در همان اولین روزهای حکومت خود اولویت را اصلاح امور قرار دادند و از انحرافات بیشتر در جامعه آن روز جلوگیری کردند و اسلام را به مسیر اصلی خویش بازگردانند..

شما در زیر میتوانید با برخی از این اصلاحات آشنا شوید:

اصلاحات و سیاست های اداری

*گزینش کارگزاران شایسته و برکناری کارگزاران بی لیاقت و به کار نگرفتن خائنان و ناتوانان

*برنامه ریزی و سازماندهی: حضرت در نامه معروف خویش به مالک اشتر می نویسند: «كار هرروز را در همان روز انجام بده؛ چرا كه هر روز، كار خود را دارد. . . از شتاب در كارهايى كه هنگام انجام دادن آن نرسيده، و از سستى در آن وقتى كه انجام دادنش ممكن گرديده، يا اصرار بى جا به هنگامى كه ناشناخته و مبهم است، و يا سستى به هنگامى كه روشن و آشكار است، بپرهيز! هر كارى را در جاى آن بِنه و هر كارى را به هنگام آن، بگزار»

قانون مداری

*برگزيدن ديده بان براى مراقبت از كارگزاران و گشاده دستی در روزی کارگزاران: حضرت در نامه به مالک می نویسند: «آن گاه بر آنان (کارگزاران) روزى را فراوان ساز؛ چرا كه اين، نيرويى است براى اصلاح نفس آنان، و سبب بى نيازى است براى آنها، تا به مالى كه در اختيار دارند، دست نگشايند، و حجّتى است بر آنها، اگر فرمانت را نپذيرفتند يا در امانت، خيانت ورزيدند »

همچنین در ادامه به برخی از کارگزاران حضرت در بخش سیاست ها و اصلاحات اقتصادی می توان به افراد زیر اشاره کرد:

*آبادانی شهرها: حضرت در این باره به حکمرانان خویش می فرمایند: «برترى حكمران، در آبادانى شهرهاست.»

*توسعه کشاورزی: از امام باقر عليه السلام روایت شده است كه على عليه السلام به فرماندهان لشكر مى نوشت «شما را به خدا سوگند كه مبادا كشاورزان، از جانب شما مورد ستم واقع شوند». همچنین از حضرت روایت شده است که: «خداوندِ سبحان، بندگانش را به آبادانى زمين، فرمان داده است تا گذرانِ زندگى شود با آنچه از زمين مى رويد از دانه ها، ميوه ها و مانند آن از چيزهايى كه خداوند، سبب گذرانِ زندگى بندگان قرار داده است.»

*توسعه صنعت و تجارت: حضرت خطاب به مردم می فرمایند: «به تجارت بپردازيد كه تجارت، سبب بى نيازى شماست از آنچه در دست ديگران است.» و یا می فرمایند: «حرفه آدمى گنج است.»

*بازرسی مستقیم بازار و جلوگیری از احتکار

*تقسيم برابر ثروت هاى عمومى و به تأخير نينداختن تقسيم آنها

*حمايت از طبقه هاى پايين جامعه


سیاست ها و اصلاحات فرهنگی:

*توسعه آموزش و پرورش: حضرت خطاب به قثم بن عباس حاکم مکه می فرمایند: « بامداد و شامگاه برايشان بنشين، به استفتاكنندگان فتوا ده، نادان را تعليم كن، و با دانشمند، مذاكره نما.»در منابع تاریخی نیز آمده است که هرگاه حضرت در جنگ فراغت پيدا مى كرد، به آموزش مردم و داورى در ميان آنان مى پرداخت.

*بازداشتن از برهم زدن سنّت هاى پسنديده و ستيز با سنّت هاى ناپسند

*توجه به انتقاد و بی توجهی به ستایش کردن


یکی از محور‌های اساسی سیاست و زمام‌داری علی (علیه السلام) از همان آغاز حکومت، پاک‌سازی‌حکومت از زمامداران منحرف دوره‌ی عثمان بود. یکی از این حاکمان، معاویه‌بن ابی‌سفیان بود. مخالفت علی (علیه السلام) با معاویه به سبب اختلاف‌های شخصی نبود، بلکه تضاد بین اسلام اصیل با جاهلیت و کفر؛ و اختلاف بین دو نوع طرز تفکر و دو نوع سیاست متفاوت امام و معاویه بود. از آن جا که معاویه در بین معاویه شناسان اهل سنت به دو صفت تحمّل و سیاستمداری معروف است باید سیاست او با معیاری اصیل که همان روش و دیدگاه امام علی (علیه‌السلام) است، سنجیده شود تا چهره‌ی این شخصیت تاثیر گذار در تاریخ اسلام هر چه روشن‌تر نمایانده شود. در این تحقیق بر اساس خطبه‌ها و نامه‌های امام علی (علیه‌السلام) در نهج‌البلاغه و هم‌چنین روش حکومتی خود حضرت، به نقد دیدگاه‌ها و روش‌های معاویه در حوزه سیاست پرداخته شده است.


دیدگاه‌های سیاسی و حکومتی معاویه در حوزه‌ی سیاست عبارت بود از این‌که: در نگاه معاویه قدرت و حکومت به مردم، اصالت دارد، او به حکومت نگاه سلطنتی داشته و نه خلافت به شیوه پیامبر؛ و نیز در نگاه سیاسی و مدیریتی او عرب بر عجم برتری داشته است. هم‌چنین در نظر معاویه برای رسیدن به قدرت و حفظ آن استفاده از هر وسیله‌ای جایز بود. روش‌هایی که معاویه در طول حکومت خود پیش گرفته بر اساس شرایط متفاوت و افراد مختلف، گوناگون است. ولی همه در راستای یک هدف (رسیدن به قدرت و حفظ آن) است. از جمله روش‌های او می‌توان به: پنهان کردن حقیقت از مردم، دشنام دادن به امیرالمومنین (علیه‌السلام) در خطبه‌های رسمی حکومتی مانند خطبه‌های نماز جمعه، برای بیزار کردن مردم از ایشان، تفرقه افکنی، پیمان شکنی، گرسنه نگه داشتن و در مضیقه و تنگنا قرار دادن مخالفان، تطمیع سران و نخبگان قوم، تبلیغات دروغین، مکر و فریب و تقدس مآبی و تظاهر به دینداری، اشاره کرد.

هفت ویژگی خاص امام علی (ع) از زبان پیامبر(ص)

پیامبر گرامی اسلام می‌فرمایند: علی جان تو هفت ویژگی داری که هیچکس این هفت تا را ندارد. اگر هم داشته باشد تو در قله هستی و او در دامنه پس هیچگاه به تو نمیرسد.

هفت ویژگی خاص حضرت علی (ع) از زبان پیامبر (ص) بدین شرح است:
*اولین شخصی هستی که ایمان آوردی و به دین من پیوستی؛ تو در خانه خدا به دنیا امدی این بالاترین ایمان است.
*وفادارترین شخص به عهد خدا هستی.
*در همه حال و همه جا امر خدا مهمترین چیز است.
*دارای عدالت علوی هستی.
*بصیرت قضاوت در حکومت خود داری.
*به درد مردم رسیدگی می کردی و بین هیچکس فرق نمی‌گذاشتی.
*در پیش خدا مقرب هستی.

*پیامبر اعظم(ص) خطاب به علی(ع) فرمود: «یا علی ما عرف اللّه حق معرفته غیری و غیرک و ما عرفک حق معرفتک غیر اللّه و غیری؛ ای علی! خداوند متعال را نشناخت به حقیقت شناختش جز من و تو، و تو را نشناخت آن گونه که حق شناخت توست، جز خدا و من.»

*و در جای دیگر فرمود: «یا علی لایعرف اللّه تعالی الّا انا و انت و لایعرفنی الّا اللّه و انت و لا یعرفک الّا اللّه و انا؛ ای علی!»، «خدا را نشناخت جز من و تو، و مرا نشناخت جز خدا و تو و تو را نشناخت مگر خدا و من.»

بیهقی یکی از دانشمندان نامی اهل سنّت چنین روایت نموده که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «من احبّ ان ینظر الی آدم فی علمه و الی نوحٍ(ع) فی تقواه و ابراهیم فی حلمه و الی موسی فی عبادته فلینظر الی علی بن طالب علیه الصّلوة و السّلام؛ هر کسی دوست دارد به علم و دانش آدم بنگرد و مقام تقوا و خودنگهداری نوح را(مشاهده نماید) و بردباری ابراهیم(نظاره کند) و به عبادت موسی(ع) (پی ببرد) باید به علی بن ابی طالب(ع) نظر بیندازد.»

مناقب، روایت فوق را در دو مورد به این صورت نقل نموده است. پیامبر اکرم(ص) فرمود: «من اراد ان ینظر الی آدم فی علمه و الی نوح فی مهمه و الی یحیی بن زکریّا فی زهده، و الی موسی بن عمران فی بطشه، فلینظر الی علی بن ابی طالب علیه السلام؛ هر کس می خواهد دانش آدم را، فهم (ژرف) نوح را، و زهد یحیی را و قاطعیّت موسی بن عمران را بنگرد، به علی بن ابی طالب نظر کند.»

پی نوشت:

رج: سیاست نامه امام علی (علیه السلام) /محمد محمدی ری شهری، انتشارات سازمان چاپ و نشر
نهج البلاغة: نامه ۵۳، تحف العقول: ۱۴۳ و ۱۴۷، دعائم الإسلام: ۱ / ۳۶۷
نهج البلاغة: نامه ۵۳
غرر الحکم: ۶۵۶۲، عیون الحکم والمواعظ: ۳۵۷ / ۶۰۴۴
قرب الإسناد: ۱۳۸ / ۴۸۹، بحار الأنوار: ۱۰۰ / ۳۳ / ۱۰
وسائل الشیعة: ۱۳ / ۱۹۵ / ۱۰، بحار الأنوار: ۹۳ / ۴۶ و ۴۷
الکافى: ۵ / ۱۴۹ / ۹، من لا یحضره الفقیه: ۳ / ۱۹۳ / ۳۷۲۳، الخصال: ۶۲۱ / ۱۰
المواعظ العددیّة: ۵۵
نهج البلاغة: نامه ۶۷
رج: سیاست نامه امام علی (علیه اسلام)، محمد محمدی ری شهری، انتشارات سازمان چاپ و نشر دارالحدیث