زنگ هشدار برای بچه‌های کتابخوان

ناطقان: تا همین چند وقت پیش، بومی‌ترین سرگرمی فرهنگی برای گروه سنی کودک و نوجوان، ادبیات و قصه‌های زیبای ایرانی بود که متاسفانه این یکی هم نه چندان آرام، دارد توسط آن‌سوی آبی‌ها فتح می‌شود.

سال‌هاست محصولات مرتبط با سرگرمی‌های کودکان و نوجوانان در حوزه سینما، پویانمایی، بازی‌های رایانه‌ای، اسباب‌بازی و سایر موارد، وارداتی هستند و حالا نوبت به ادبیات و قصه رسیده آن هم برای کشوری که در قصه و افسانه سابقه دیرینه دارد.

ماجرا فقط این نیست که از این پس بچه‌های ایرانی درباره پیتر و گریگوری و آن‌شرلی و جودی بیشتر خواهند خواند یا درباره مجید و ماه‌پیشونی و حسنی و خاله سوسکه یا این‌که بچه‌های نسل جدید قرار است مثل پدر‌ها و مادرهایشان درباره ساکنان کوهستان‌های آلپ بیشتر بدانند تا درباره فرهنگ اقوام ایرانی.

پیشی گرفتن آمار کتاب‌های ترجمه بر کتاب‌های تالیفی علاوه‌بر دغدغه‌های فرهنگ، مسائل دیگری هم به دنبال دارد که سعی کرده‌ایم در ادامه برخی از آن‌ها را بررسی کنیم. بدون تردید آشفتگی بازار نشر، وضعیت کاغذ و اوضاع نابسامان ناشران بر ادبیات داستانی کودک و نوجوان هم سایه افکنده است. آنچه امروز در این گزارش می‌خوانید، خبری است از آغاز نابسامانی نشر کودک و نوجوان که از یکی دو سال پیش شکل گرفته است.

آمار‌ها چه می‌گویند؟

بر اساس آمار منتشر شده از سوی خانه کتاب، کتاب‌های تالیفی که ناشران تهرانی در سال ۹۴ برای گروه سنی کودک و نوجوان منتشر کرده‌اند تقریبا ۲۰۰۰‌عنوان بیشتر از کتاب‌های ترجمه بوده است. این آمار سال ۹۵ همچنان طبیعی و منطقی به نظر می‌رسد و فاصله کتاب‌های تالیفی و ترجمه بیشتر از ۱۵۰۰ عنوان است. از سال ۹۶ این فاصله کم شده و تعداد کتاب‌های تالیفی و ترجمه تقریبا به یک اندازه هستند. از اینجا، روند نزولی کتاب‌های تالیفی برای کودکان کلید می‌خورد و سال ۹۷ کتاب‌های ترجمه، بخش اعظمی از نشر کودک و نوجوان را به خود اختصاص‌ می‌دهند.

جالب اینجاست که روند نزولی کاهش کتاب‌های تالیفی به قدری سرعت گرفته که در همین چند ماهی که از سال جاری گذشته، تعداد کتاب‌های ترجمه، بیشتر از ۵/۱ برابر کتاب‌های تالیفی بوده است. جزئیات این آمار‌ها را به‌صورت ستونی در پایین صفحه ببینید و مقایسه کنید.

تبعات افزایش کتاب‌های ترجمه

به طور طبیعی اولین مساله‌ای که در پیشی‌گرفتن آمار کتاب‌های ترجمه بر کتاب‌های تالیفی به ذهن می‌رسد، مباحث فرهنگی است و کم‌رمقی و کم‌رونقی ادبیات بومی است، اما این همه ماجرا نیست.

این میزان توجه به کتاب‌های ترجمه و این‌چنین که تولیدات خارجی دارند بازار ادبیات کودک و نوجوان را تسخیر می‌کنند، حتما باید منتظر تبعات اقتصادی آن بود. شاید به مرور شاهد مرگ خاموش برخی مشاغل مرتبط با تولید کتاب بود از جمله طراحی و تصویرگری کتاب‌های کودک و نوجوان.

بدون تردید کاهش تولید کتاب تالیفی به یاس و سرخوردگی نویسندگان این حوزه ختم می‌شود، استعداد‌های بالقوه شکوفا نمی‌شوند و نویسندگی بیش از گذشته به یک حرفه نامطمئن بدل خواهد شد. این نابسامانی در بازار نشر به قدری سهم تولیدات داخلی را کاهش می‌دهد که شاید پیوستن به قانون حق مؤلف هم به یک آرزو یا رویای دست‌نیافتنی بدل شود.

زنگ‌ها برای چه کسی به صدا در می‌آید؟

اتفاقی که امروز در حوزه کتاب‌های کودک و نوجوان شاهدیم، پیشتر در حوزه‌های دیگری رخ داده و به نابودی تولید داخلی منجر شده است.
اگر قرار باشد ادبیات کودک و نوجوان به سرنوشت دیگر حوزه‌ها از جمله آشفته‌بازار ادبیات داستانی بزرگسال بدل نشود، نیازمند ضوابط حساب شده هستیم.
شاید همین حالا هم برای برنامه‌ریزی برای مدیریت و ساماندهی نشر کودک و نوجوان و حفظ تعادل و توازن در این بازار دیر شده باشد؛ هنوز از سال‌هایی که ادبیات تالیفی و تولید کتاب ایرانی ارج و قرب داشته خیلی دور نشده‌ایم!

چرا آمار کتاب‌های ترجمه رشد کرده است؟

کتاب‌های ترجمه سهم بیشتری از بازار کتاب‌های کودک و نوجوان ایران را به خود اختصاص می‌دهند، چون تولید کتاب تالیفی برای ناشران به صرفه نیست. در ادامه حاصل گپ و گفت با چند ناشر درباره دلایل توجه به کتاب‌های ترجمه را بخوانید:

نبود کپی‌رایت

در نبود قانون کپی‌رایت، ناشر ایرانی مجبور نیست حق تالیف بپردازد؛ صرفا دستمزد مترجم می‌ماند که معمولا می‌توان با یک تازه‌کار پرانرژی و کم‌توقع همکاری کرد و دستمزد کمتری پرداخت کرد. در مواردی دیده شده ناشر کتابی که ناشر دیگری منتشر کرده و با استقبال مواجه شده را با کمی تغییر دوباره منتشر می‌کند و سود تضمین‌شده به دست می‌آورد.

حذف طراح جلد

جلد، یکی از بخش‌های مهم گرافیک یک کتاب است که باید بسیار حساب شده صورت بگیرد تا کتاب در جذب مخاطب موثر عمل کند. در بیشتر کتاب‌های ترجمه این اتفاق قبلا رخ داده و فقط کافی است نوشته‌های فارسی جای نوشته‌های خارجی را روی جلد بگیرد. یک نفر آشنا به نرم‌افزار فتوشاپ به‌سادگی و با هزینه‌ای محدود این کار را برای ناشران انجام می‌دهد و نیازی به پرداخت هزینه طراح نیست.

حذف تصویرگر

ناشر می‌تواند به جای پرداخت دستمزد به تصویرگر یا گرافیست، کتاب خارجی را روی دستگاه اسکن قرار دهد و تک تک صفحات آن را برای کتاب ترجمه شده بازیابی کند. در واقع کتاب‌های ترجمه این فرصت را فراهم می‌کنند که با پرداخت دستمزد اندکی برای ویرایش عکس‌ها، کتابی با گرافیک و تصاویر زیبا برای مخاطبان فارسی‌زبان آماده شود.

سریالی‌های تضمین‌شده

نویسندگان ایرانی معمولا داستان‌های تک‌قسمتی می‌نویسند، در حالی که در میان آثار خارجی می‌توان انواع مجموعه‌داستان‌ها را پیدا کرد. مجموعه‌ها این حسن را دارند که وقتی بچه‌ها جلد اول یا دوم را بخرند، فروش جلد‌های بعدی تضمین می‌شود، چون حتما سراغ جلد‌های بعدی را خواهند گرفت.

تنوع بصری ارزان

کتاب‌های گروه کودک و خردسال معمولا از تنوع بصری برخوردارند، ولی تصویرگران ایرانی ترجیح می‌دهند به صورت رنگی کار کنند و این هزینه چاپ را افزایش می‌دهد. استفاده از تصویرگری‌های سیاه و سفید در کشور ما خیلی مرسوم نشده در حالی که کتاب‌های خارجی معمولا از تصاویر خطی و سیاه و سفید برخوردار هستند و هزینه چاپ‌شان زیاد نیست. گاهی هم ناشر می‌تواند بدون دردسر یا بحث و مجادله با تصویرگر، تصاویر رنگی کتاب‌های خارجی را به تصاویر سیاه و سفید یا تک‌رنگ بدل کند و هزینه چاپ را کاهش دهد.

سود تضمین‌شده

طبیعی است ناشر به جای این‌که نگران فروش و استقبال از یک کتاب تالیفی باشد، سراغ کتاب‌های خارجی برود که از فروش قابل توجهی در جهان برخوردار بوده و قبلا امتحان‌شان را در سایر کشور‌ها پس داده‌اند.

خیال آسوده

در پروسه انتشار کتاب‌های تالیفی زمان زیادی صرف گفتگو و تبادل نظر، گاهی مجادله با نویسنده، طراح و تصویرگر می‌شود، اما در مورد کتاب‌های ترجمه ناشر دستش باز است که با خیال آسوده هر کاری که می‌خواهد و هر کتابی که برایش جذاب است ترجمه و منتشر کند.

چند عنوان ترجمه؟
چند عنوان تالیف؟

این نمودار‌ها براساس بازار نشر استان تهران طراحی شده و روند تغییر توازن بین کتاب‌های تالیفی و کتاب‌های ترجمه را نشان می‌دهد.
هنوز در شهرستان‌ها اوضاع نشر کتاب‌های کودک و نوجوان به نفع آثار تالیفی است، اما سهم نشر در شهرستان‌ها محدود است و نیز ممکن است این الگوی نزولی به شهر‌های دیگر کشور نیز راه پیدا کند.