بدانیم تا به بحران کم آبی دچار نشویم

ناطق :ایران از جمله کشورهایی است که در دهه های گذشته همواره با بحران کم آبی روبرو بوده است و بر اساس گزارش سازمان های مختلف بین المللی چون «بنیاد توسعه ی پایدار سازمان ملل متحد»، ممکن است در کمتر از 30 سال آینده بحران آبی شدیدی را تجربه کند.

مسوولان وزارت نیرو و سازمان آب هر ساله با وقوع بحران کم آبی از مردم می خواهند که در مصرف آب صرفه جویی کنند. از دید برخی کارشناسان مصرف کنترل شده ی آب در بخش خانگی تا اندازه ی زیادی خطر بحران کم آبی را کاهش خواهد داد.

«رضا ارجمندی» کارشناس محیط زیست و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم تحقیقات در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا در پاسخ به پرسشی در زمینه ی تاکید مسوولان بر صرفه جویی در مصرف آب خانگی گفت: هر چند که سرانه ی آب مصرفی در بخش کشاورزی ایران بالا است، ولی صرفه جویی در آب شهری و روستایی به دلیل هزینه های بالا می تواند برای کشور به صرفه تر باشد.

اما برخی کارشناسان بر این باورند که اصرار زیاد مسوولان به صرفه جویی در مصرف خانگی و تهدید به قطع آب مشترکان پر مصرف، دردی از بحران آب دوا نمی کند. این گروه مشکل بحران آب را تا اندازه ی زیادی ناشی از سوء مدیریت در بخش های پرمصرف دیگری چون کشاورزی می دانند.

«مهدی میرزایی» کارشناس منابع آب در گفت و گو با گروه پژوهش های خبری ایرنا، با اشاره به تهدیدهای وزارت نیرو درباره ی قطع آب مشترکان پرمصرف گفت: اگر چند روز آب مشترکان پر مصرف را قطع کنیم، تنها می توانیم به اندازه ی یک روز صرفه جویی کنیم و این چندان سودی ندارد؛ در حالی که مدیریت مصرف آب در زمینه های دیگر می تواند تا اندازه ی زیادی ما را در مدیریت بحران آب یاری کند.

بنابراین صرفه جویی نخستین و ساده ترین راه مدیریت استفاده از آب است که باید در همه ی حوزه های مصرفی اعمال شود. تنها با صرفه جویی در مصرف آب شرب خانگی نمی توان بحران آب را کنترل کرد؛ زیرا بخش خانگی در برابر بخش های دیگری چون کشاورزی سهم کمتری از مصرف آب کشور را به خود اختصاص داده است.

«حمید چیت چیان» وزیر نیرو چندی پیش اعلام کرد که متوسط مصرف آب کشاورزی در ایران 92 درصد است؛ در حالی که این رقم در جهان 70 درصد است.

وی با بیان این که بیش از 80 درصد اتلاف منابع آب به دلیل استفاده نکردن از فناوری های پیشرفته ی آبیاری در این بخش به هدر می رود، یادآور شد: بازده آبیاری در کشور 33 درصد ولی در کشورهای همسطح و یا پایین تر از ایران بیشتر است، به عنوان مثال بازده آبیاری در لیبی٬ هند٬ مصر و سوریه به ترتیب 60، 54، 53 و 45 درصد است.

خبرگزاری «رویترز» در گزارشی در 13 مرداد با عنوان «مقصر بحران آب در ایران کیست؟»، علت اصلی کم آبی در ایران را نه مصرف بی رویه ی خانوارها، بلکه در مصرف بد منابع آبی در بخش کشاورزی دانست.

این خبرگزاری در ادامه ی گزارش خود، با اشاره به استفاده ی نادرست کشاورزان از کودهای شیمیایی نوشت: استفاده از کودهایی که نیاز به آب زیادی دارند، یکی از علت هایی است که به بحران کم آبی در ایران دامن می زند.



***دلیل اصلی مصرف بالای آب در بخش کشاورزی چیست؟

به راستی چرا در کشور ما میزان مصرف آب در بخش کشاورزی بیش از دیگر بخش ها و بالاتر از متوسط جهانی است؟

برخی کارشناسان، اقلیم و شرایط آب و هوایی ایران را مهمترین دلیل بالا بودن مصرف آب در بخش کشاورزی می دانند؛ وجود بیابان های گسترده و دشت های کویری ناشی از واقع شدن ایران در منطقه ی خشک و نیمه خشک این کره ی خاکی، زمین آن را به زمینی تشنه و سیری ناپذیر تبدیل کرده است.

وجود قنات های بسیار در برخی از استان های مرکزی، شرقی و جنوب شرقی و دست نوشته ها در کتیبه های باستانی، خود از داستان خشکسالی دیرینه ی سرزمینمان حکایت دارد.

ارجمندی در ادامه گفت و گوی خود با پژوهشگر ایرنا با این استدلال که اقلیم و میزان بارش در کشور ما با کشورهای اروپایی متفاوت است، مقایسه ی سرانه ی مصرف آب در بخش کشاورزی در ایران با کشورهای اروپایی را نادرست دانست.

وی در ادامه یادآور شد: کویرهای خشک و نیمه خشک ایران زمین، نیاز به آب فراوان دارند و حیات این دشت ها وابسته به آب است.

وابستگی بیش از اندازه ی روستاها و شهرهای کوچک به اقتصاد مبتنی بر کشاورزی هم از عوامل مهم و تاثیرگذار بر میزان افزایش مصرف آب در بخش کشاورزی است. کشاورزی یکی از مهم ترین بخش های اقتصادی کشور است؛ به طوری که بر اساس آمارها، حدود 18 درصد تولید ناخالص ملی، 25درصد اشتغال، تامین 85 درصد غذای جامعه، 25 درصد صادرات غیرنفتی و 90 درصد مواد اولیه ی مورد استفاده در صنعت را فراهم می کند.

کشت به روش های سنتی نیز از مهمترین عواملی است که میزان مصرف آب را در این بخش به صورت چشمگیری افزایش داده است. شیوه های سنتی آبیاری چون کانال کشی های سنتی و رها کردن آب در زمین های کشاورزی خود موجب بالا بودن میزان مصرف آب در این حوزه است.

نبود مدیریت درست و تجهیز نکردن بخش کشاورزی به تجهیزات روزآمد دنیا، سالیانه هزینه های زیادی را بر اقتصاد کشور تحمیل می کند؛ هزینه یی که تنها بخشی از آن در مصرف آب نمود می یابد.

مشکلات استفاده از روش های نوین آبیاری در کشور را باید در دو بخش سخت افزاری (به کارگیری تجهیزات تازه) و نرم افزاری(آموزش) جستجو کرد. در بخش سخت افراری مسوولان هنوز تصمیم ندارند که به صورت جدی فناوری های به روز آبیاری را در بیشتر مناطق کشور به کار گیرند و تنها در برخی از مناطق خاص با هزینه های هنگفت این روش ها را پیاده کرده اند.

ارایه ی آموزش های لازم در مورد مزایای به کارگیری فناوری های تازه ی آبیاری، به اندازه ی ورود تجهیزات مرتبط با آن به بخش کشاورزی اهمیت دارد. تا زمانی که آموزش و آگاهی لازم در مورد مزایای استفاده از روش های نوین ارایه نشود، نمی توان طرح های ماشینی آبیاری را اجرایی کرد. مسوولان باید در این زمینه با استفاده از آموزش های لازم و ارایه ی کمک های مالی، استفاده از این روش ها را برای کشاورزان نهادینه کنند.

میرزایی در ادامه ی گفت و گو با پژوهشگر ایرنا با اشاره به کم توجهی وزارت کشاورزی در فرهنگ سازی در این زمینه گفت: این وزارتخانه که مسوول امور مرتبط با کشاورزان است، باید با برنامه و کلاس های مختلف در زمینه ی صرفه جویی آب اقدامات لازم را به انجام رساند، ولی متاسفانه تا امروز این مقوله مورد بی توجهی قرار گرفته است.

ارجمندی نیز در این زمینه بر این باور است که ما از نظر فناوری در کشور مشکلی نداریم، ولی سرمایه گذاری برای پیاده کردن آن و همچنین آموزش در کشور انجام نمی شود.



*** چه باید کرد؟

با وجود برگزاری سمینارهای متعدد و ارایه ی راهکارهای مختلف از طرف مسوولان و کارشناسان، بحران آب در سال های گذشته ابعاد گسترده تری به خود گرفته است؛ مساله یی که خود نشان دهنده ی نبود برنامه ریزی کلان لازم برای کنترل بحران آب است.

به نظر می رسد مسوولان این حوزه، با مقصر دانستن مردم، کوتاهی و بی برنامگی خود در مدیریت مصرف آب در بخش کشاورزی را فرافکنی می کنند. این در حالی است که صرفه جویی در مصرف خانگی تنها می تواند 2 الی5 درصد از میزان مصرف آب در کشور صرفه جویی کند.

این در حالی است که حفظ ذخایر آبی باید بر مدیریت و صرفه جویی در بخش های پرمصرفی چون کشاورزی متمرکز باشد.

اصلاح روش های سنتی و استفاده از روش های تازه ی آبیاری چون «هیدروژل های فوق جاذب» در بخش کشاورزی می تواند در صرفه جویی قابل توجه در این بخش تاثیرگذار باشد.

به کمک شیوه ی هیدروژل های فوق جاذب می توان تا 50 درصد در مصرف آب آبیاری صرفه جویی و در نتیجه مصرف آب را در بخش کشاورزی کاهش داد. سوپرجاذب ها با توجه به قدرت جذب بالایی که دارند پس از آبیاری یا بارندگی ها آب را جذب کرده و به تدریج آن را بر حسب نیاز ریشه در اختیار گیاه قرار می دهند.

همچنین استفاده از آبیاری قطره یی، کانال کشی لوله یی یا بتونی و آبیاری از روش زیر زمینی می تواند از جذب و بخار شدن آب و همچنین مصرف بی رویه آن جلوگیری کند.

ارجمندی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: طرح آبیاری قطره یی هر چند پیش از انقلاب به صورت محدود در ایران انجام شد و در دوره ی دولت سازندگی طرحی برای گسترش آن ارایه شد، ولی در دولت های بعد به فراموشی سپرده شد تا جایی که در هشت سال گذشته هیچ پولی به این بخش اختصاص داده نشد.

از دیگر روش هایی که بسیاری از کارشناسان برای صرفه جویی در مصرف آب پیشنهاد می دهند استفاده از «آب مجازی» است. در این روش باید برنامه هایی در بخش کشاورزی اجرا شود تا محصولاتی که از نظر کشت نیاز به آب فراوان دارند حذف شده و این محصولات را از خارج از کشور وارد کنیم.

البته اجرای این طرح کشت بسیاری از محصولات زراعی را متوقف خواهد کرد و موجب بیکاری طیف گسترده یی از افراد جامعه خواهد شد. البته دولت می تواند با تقویت بخش خدمات و صنعت زمینه ی به کارگیری این افراد را فراهم کند.

اگرچه برخی بر این باورند که اجرای این طرح با شعارهای مسوولان مبنی بر خودکفایی در کشور مغایرت دارد، اما برآورد هزینه-فایده ی این طرح اجرای آن را ضروری می کند.

میرزایی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: هر چند خودکفایی می تواند فایده های زیادی داشته باشد ولی نباید فراموش کنیم که ما در آستانه ی یک فاجعه ی آبی قرار داریم و باید از شعار دادن پرهیز کنیم.

سدسازی یکی از روش هایی است که در سال های گذشته برای ذخیره ی آب های جاری به کارگرفته شده است. هرچند این روش موجب ذخیره ی آب شده، ولی سفره های زیرزمینی را از منابع آبی تهی کرده، زیرا بستن آب بر روی کشاورزان آنها را به سمت حفر چاه های عمیق سوق داده است.

توجه به سیستم کشت گلخانه یی از دیگر راهکارهای مهم برای کاهش مصرف آب و افزایش بازدهی در صنعت کشاورزی است. در این روش محصولات کشاورزی در محیطی سرپوشیده کشت می شوند و تمام عوامل موثر برای رشد گیاه مانند شدت نور، دمای روزانه، دمای شبانه، میزان رطوبت نسبی هوا و خاک به صورت کنترل شده در محیط فراهم می شود تا محصولی با کیفیت تولید شود.

ارجمندی از توسعه ی گلخانه ها به عنوان یکی از بهترین روش های نگهداری آب در بخش کشاورزی یاد کرد که می تواند ضمن صرفه جویی در منابع آبی، بهره وری در این بخش را افزایش دهد.

همچنین مطالعه ی راهکارهای به کار گرفته شده در کشورهایی که از نظر شرایط آب و هوایی به ایران شباهت دارند و الگوگیری از تجربه های موفق آنها می تواند ما را در مدیریت منابع آبی یاری کند.

پاکستان یکی از کشورهایی است که در دهه ی پیشین در کنترل مصرف آب در بخش کشاورزی برنامه های موفقی را به اجرا گذاشته است. این کشور از دهه ی 1970 میلادی با اجرای برنامه ی مدیریت آب در مزرعه ها با کمک «موسسه بین المللی توسعه»، بهبود و نوسازی کانال ها، هموارسازی لیزری زمین ها، ترویج فنناوری ها و حفاظت منابع آب (خاک بدون خاک ورزی)، ایجاد مزرعه های نمونه و توسعه و آموزش نیرو توانسته در زمینه ی صرفه جویی در مصرف آب بخش کشاورزی پیشرفت خوبی داشته باشد.

چین نیز از دیگر کشورهایی است که برنامه هایی بلند مدت برای مقابله با بحران آب و صرفه جویی در بخش کشاورزی تدارک دیده است. این کشور با به کارگیری اقدام های مهمی در زمینه های زیر بنایی مانند ساماندهی زمین های زراعی ، پوشش کانال های انتقال آب، هموارسازی دقیق آنها در بخش آب، اصلاح بذر، تهیه بذر مقاوم به خشکی و بهبود و حاصلخیزی خاک توانسته است راهکارهای خاصی برای مقابله با بحران آب ارایه دهد.

کشور مصر نیز با وجود اینکه از رودخانه ی پر آبی مانند نیل بهره مند است با در پیش گرفتن سیاست های پیشگیرانه مانند بهبود مدیریت آب، هموارسازی زمین ها، کاهش سطح زیرکشت و اتخاذ سیاست مشارکتی، تدابیر لازم را برای مقابله با خشکسالی احتمالی در کشور خود تدارک دیده است.

یکی از مهمترین روش هایی که از سال های پایانی سده ی بیستم برای صرفه جویی در مصرف آب در بخش کشاورزی در دستور کار برخی از کشور ها قرار گرفت، استفاده از آب تصفیه شده ی پساب و فاضلاب های شهری و صنعتی است. این روش از دهه ی نخست سده ی جدید مورد توجه بسیاری از کشورهای پیشرفته ی دنیا از جمله آمریکا، انگلیس و آلمان قرار گرفته است. در این روش آب بازیافتی حاصل از تصفیه فاضلاب ها برای آبیاری سطح وسیعی از زمین های کشاورزی مورد استفاده قرار می گیرد.

ولی عضو هیات علمی دانشگاه آزاد واحد علوم تحقیقات اعتقادی به استفاده از تجربیات دیگران ندارد و معتقد است آنها بر اساس شرایط و کشور خود برنامه ریزی می کنند.

وی با اشاره به توانمندی و امکانات کشور در زمینه ی فناوری و نیروی انسانی گفت: ایران با داشتن امکانات و منابع انسانی متخصص می تواند خود الگویی برای برنامه ریزی باشد.

ارایه ی بهترین راهکار برای کاهش مصرف آب در زمینه های مختلف نیازمند برنامه یی مدون است که متناسب با شرایط اقلیمی، اجتماعی و فرهنگی هر منطقه یی تنظیم شده باشد. در این زمینه دو بخش دولتی و غیر دولتی که کشاورزان و متخصصان این بخش را شامل می شود باید به وظایف خود آگاه باشند.

فرهنگ سازی در زمینه ی مصرف درست آب، یکی دیگر از طرح هایی است که باید بر روی آن سرمایه گذاری کرد زیرا تا زمانی که مردم آب شرب یا کشاورزی را حق خود می دانند، نمی توان برنامه هایی را برای کاهش مصرف آب تدوین کرد.

میرزایی در این زمینه به پژوهشگر ایرنا گفت: ما نه تنها باید در زمینه ی آبیاری و تغییر روش آن در کشور هزینه کنیم، بلکه همه ی نهادهای ما بخصوص آموزش و پروش، وزارت نیرو و وزارت جهاد کشاورزی در این زمینه اقدام ها و آموزش لازم را انجام دهند تا کشور از بحران آب نجات پیدا کند.

وی با اشاره به طرح های مختلفی که در این سال ها برای بخش آب در کشور پیشنهاد شده است، گفت: مهم این نیست که کارشناسان یا صاحبنظران طرح ارایه دهند، مهم این است که این طرح ها اجرایی شوند.

ارجمندی هم در ادامه ی گفت و گوی خود با ایرنا بر نقش رسانه ها در فرهنگ سازی برای اشاعه ی الگوی درست مصرف آب تاکید کرد.

هر چند اجرای طرح های آبیاری و پیاده سازی شیوه های جدید کشاورزی هزینه های زیادی در پی خواهد داشت، ولی اجرای درست این طرح ها می تواند کشور را از وقوع بحران آبی بزرگ در سال های آینده نجات دهد؛ زیرا بر اساس گزارش بنیاد توسعه ی پایدار سازمان ملل متحد، ایران از جمله 30 کشوری است که تا سال 2025 دچار بحران شدید بی آبی خواهد شد.