اقدام ایران در یونسکو به عنوان سازمانی که به عنوان بازوی علمی، فرهنگی و آموزشی سازمان ملل متحد در سال 1972، تشکیل کنوانسیونی برای شناسایی، حفاظت و معرفی میراث فرهنگی و طبیعی بشر در گوشه و کنار جهان را تصویب کرد.
نقش یونسکو در امور گردشگری بهتدریج و از زمان عهدهداری وظیفه مهم حمایت از توسعه فرهنگی در مرکز وظایف آن قرار گرفت، تاکنون نیز 180 کشور دنیا کنوانسیون میراث جهانی را امضا کردهاند و بیش از 700 محوطهی فرهنگی و طبیعی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدهاند و ایران با تاریخ عظیم و پشتوانه غنی فرهنگی که دارد تا امروز 19 اثر را در فهرست یونسکو برای جهانیان ثبت کرده است.
اما معیارهایی که باید برای ثبت جهانی هر اثر به آن توجه داشت نیز جای تامل دارند: معیارهای فرهنگی که نشان دهنده یک شاهکار از نبوغ و خلاقیت انسانی باشد، نشان دهنده تبادل ارزشهای بشری در یک بازه زمانی در یک منطقه فرهنگی از لحاظ پیشرفت در معماری یا فناوری، برنامهریزی شهری یا طراحی چشمانداز باشد،گواهی بیهمتا یا دستکم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد، نمونهای برجسته در معماری یا تکنولوژی که مرحله مهمی از تاریخ بشر را نشان دهد، نمونه برجستهای از تعامل بین انسان و محیط زیست و یا نماینده یک فرهنگ باشد، به طور مستقیم مرتبط با رویدادها یا سنتهای زندگی، افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی دارای اهمیت عالی جهانی باشد را در برمیگیرند.
و معیارهای طبیعی که شامل پدیدههای بی نظیر طبیعی با زمینههای استثنایی و زیباشناسی باشد، نمونههای برجسته از مراحل و تغییرات تاریخ زمینشناسی باشد، نمونههای برجسته از فرایندهای زیست محیطی و بیولوژیکی در تکامل و توسعه زمینی، اکوسیستمهای ساحلی و دریایی و جوامع از گیاهان و حیوانها باشد و زیستگاههای طبیعی مهم از نظر تنوع زیستی و حاوی گونههای در خطر هستند.
محوطهی تاریخی چغازنبیل در شوش نخستین اثر جهانی ایران در یونسکو
* محوطهی تاریخی «چغازنبیل» در شوش نخستین اثر تاریخی بود که در 19 اردیبهشت 1358 و با تلاشهای مرحوم شهریار عدل در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. اهمیت این محوطهی تاریخی به عنوان مهمترین اثر بجایمانده از دوران حکومت ایلامی، قدمت ٣٠٠٠ سالهی آن همراه با جاذبههای طبیعی از جمله عوامل مؤثر در به ثبترسیدن این مجموعه بهعنوان میراث جهانی بودهاند.
فرسایش طبیعی و خسارتهای ناشی از جنگ ایران و عراق، آسیبهای فراوانی را متوجه این شهر کهن کرد. برای جلوگیری از تخریب هر چه بیشتر این منطقه، در سال ١٩٩٨ میلادی، توافقی بین سازمان میراث فرهنگی ایران، یونسکو، بنیاد اعتباری ژاپن و مؤسسهی «کراتره» فرانسه (مؤسسهی بینالمللی حفاظت از بناهای خشتی)، برای اجرای طرح مطالعاتی حفاظت و مرمت محوطهی تاریخی چغازنبیل در زمینههای مختلف علمی صورت گرفت. در راستای اجرای این طرح، یک پایگاه دائمی پژوهشی شامل آزمایشگاه، بخش حفاظت و مرمت، کتابخانه، بخش رایانهای و بخش مطالعات سفال در قسمت اداری موزهی هفتتپه ایجاد و تجهیز شده است.
میدان نقش جهان اصفهان دومین اثر جهانی ایران در یونسکو
* دومین اثر تاریخی ایران نیز که با تلاشهای شهریار عدل و با هزینهی شخصی وی در یونسکو به ثبت رسید «میدان نقش جهان» اصفهان بود. این میدان نیز در همان اجلاس و در همان روز در سال 1358 به ثبت رسید.
میدان نقش جهان که 8 بهمن 1313 در فهرست آثار ملی به ثبت رسید، پس از انقلاب به «میدان امام (ره)» تغییر نام داد و اکنون میدان مرکزی شهر اصفهان است که در قلب مجموعه تاریخی نقش جهان قرار دارد. در این میدان عالیقاپو، مسجد امام (ره)، مسجد شیخ لطفالله و سردر قیصریه قرار دارد.
همچنین علاوه بر آنها دویست حجره دو طبقه در اطراف میدان قرار دارد که معمولاً جایگاه عرضهی صنایع دستی اصفهان است.
* محوطهی تاریخی «تختجمشید» سومین محوطهی جهانی بود که با پیوستن ایران به کنوانسیون یونسکو همراه با دو اثر نخست در فهرست میراث جهانی و در سال 1358 به ثبت رسید.
تخت جمشید نام یکی از شهرهای باستانی ایران است که در سالهای گذشته، پایتخت باشکوه و تشریفاتی پادشاهی ایران در زمان امپراتوری هخامنشیان بوده است. در این شهر باستانی کاخی به نام تخت جمشید وجود دارد که در دوران زمامداری داریوش بزرگ، خشایارشاه و اردشیر اول بنا شد و به مدت ۲۰۰ سال آباد بوده است. در نخستین روز سال نو گروههای زیادی از کشورهای گوناگون به نمایندگی از ساتراپیها یا استانداریها با پیشکشهایی متنوع در تخت جمشید جمع میشدند و هدایای خود را به شاه پیشکش میکردند.
تخت جمشید سومین اثر جهانی ایران در یونسکو
در سال ۵۱۸ پیش از میلاد بنای تخت جمشید به عنوان پایتخت جدید هخامنشیان در پارسه آغاز شد، بنیانگذار تخت جمشید داریوش بود، پس از او پسرش خشایارشاه و نوهاش اردشیر یکم با گسترش این مجموعه به عظمت آن افزودند. بسیاری از آگاهیهای موجود که در مورد پیشینه هخامنشیان و فرهنگ آنها در دسترس است به خاطر سنگنبشتهها و فلزنوشتههایی است که در این کاخها و روی دیوارهها و لوحهها آن حکاکی شدهاست.
*پس از تلاشهایی که شهریار عدل برای ثبت جهانی این سه محوطهی تاریخی کرد و هر سه با موفقیت و در یک سال به فهرست یونسکو راه پیدا کردند، وقفهای 24 ساله در ادامهی ثبت جهانی آثار تاریخی ایران به وجود آمد و پس از آن در سال 1382 محوطهی تاریخی «تختسلیمان» در تکاب آذربایجان غربی به عنوان چهارمین اثر جهانی ایران در یونسکو به ثبت رسید.
قلعه تاریخی تخت سلیمان چهارمین اثر جهانی ایران در یونسکو
قلعه تاریخی «تخت سلیمان» بازمانده از دورهی ساسانیان با بخشهای مختلفی مانند آتشکده آذرگشسب به عنوان یکی از مهمترین آتشکدههای دوره ساسانی، آتشکده شاهی و جنگ آوران، ایوان خسرو، معبد آناهیتا، آتشگاههای کوچک و دروازهها و دیوارهای مستحکماش از بناهای مهم تاریخی جهان به شمار میرود.
تخت سلیمان در حمله امپراطور رومیان که در سال 624 میلادی اتفاق افتاد ویران شد. مجموعه باستانی تخت سلیمان قبل از اسلام به عنوان بزرگترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان به شمار میرفت، اما در سال 624 میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراطور رومیان به ایران تخریب شد.
محوطهی تاریخی ارگ بم پنجمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو
* محوطهی تاریخی «ارگ بم» یا به قول شهریار عدل «منظر فرهنگی بم» پس از زمینلرزهای که 5 دی ماه 1382 در این شهر تاریخی رخ داد و ارگ بم را نیمه ویران کرد، در سال 1383 و چند ماه پس از آن زلزله در فهرست میراث جهانی در خطر یونسکو به ثبت رسید، البته پس از تلاشهایی که سازمان میراث فرهنگی برای نجات این محوطه تاریخی انجام داد، بالاخره 27 خرداد سال 1392 از فهرست میراث در خطر خارج و به عنوان پنجمین اثر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار گرفت.
محوطه تاریخی پاسارگارد در استان فارس ششمین اثر جهانی ایران در یونسکو
* محوطه تاریخی «پاسارگارد» در استان فارس دومین اثر جهانی شدهی این استان و ششمین اثر جهانی ایران به عنوان دومین سهمیه ایران در یونسکو در سال 1383 در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید. این محوطه تاریخی که به دشت مرغاب معروف است، از سابقه تمدنی 3 هزار ساله برخوردار بود و روستاهایی مانند تل نخودی، تل خاری، تل 3 آسیاب و 2 تولان که در هزاره چهارم و سوم پیش از میلاد، در آنها کشاورزی میشد، دارای رونق و شکوه ویژهای بود.
پاسارگاد را راهی شاهی به تخت جمشید و شوش پیوند داده، "هرتسفلد" و دیگران آثار این راه را در جلگه مرغاب یافتهاند که از شمال وارد میشده و از مغرب تل تخت میگذشته و به کنار آرامگاه کوروش میآمده و سپس یک راست به تنگ بلاغی میرسیده است، بعدها این راه به طرف شرق کشانده شده است، به گونهای که جاده شاهی اصفهان- شیراز از سمت شمال،از حدود 3 کیلومتری مشرق رودخانه پلوار به جنوب و جنوب شرقی سرازیر میشده و در جنوب شرقی به تنگه بلاغی میرسیده است.
گنبد سلطانیه هفتمین اثر جهانی ایران در یونسکو
* «گنبد سلطانیه» در زنجان هفتمین اثر جهانی شدهی ایران است. این گنبد در سال 1384 در یونسکو به ثبت رسید.
گنبد سلطانیه مقبرهی «اُلجایتو» است که در ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلادی در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد و از آثار مهم معماری ایرانی و اسلامی از شیوه معماری آذری به شمار میرود. گفته میشود این گنبد نخست در سال ۷۰۳ هجری قمری به دستور الجایتو (سلطان محمد خدابنده) و برای انتقال جسد علی ابن ابیطالب (ع) از نجف به سلطانیه ساخته شد. 3000 کارگر این بنا را در مدت ۱۰ سال ساختند.
محوطه یبیستون در کرمانشاه هشتمین اثر جهانی شدهی ایران
*محوطهی «بیستون» در کرمانشاه هشتمین اثر جهانی شدهی ایران است که در سال 1385 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. نقش برجسته و کتیبه داریوش که به دستور داریوش اول به وجود آمده، نشانه بارزی از ارتباطات مهم ارزش های بشری در توسعه هنر و نوشتار یادمانی است.
محوطه تاریخی بیستون در مسیر یکی از اصلیترین جادههای ارتباطی بین ایران و بینالنهرین قرار گرفته و با کوه مقدس بیستون ارتباط دارد .در حالی که شواهد باستان شناختی استقرار انسانی در دوران پیش از تاریخ در محل دیده میشود، اما مهمترین آن از قرن ششم پیش از میلاد تا قرن ششم میلادی است. کتیبه بیستون از این جهت که تنها متن یادمانی شناخته شده هخامنشی است که یک رویداد تاریخی ویژه یعنی برپایی مجدد امپراطوری توسط داریوش اول را مستند میکند، اثری منحصر است. این اثر در 15 دی ماه 1310 در فهرست آثار ملی کشور نیز به ثبت رسید.
مجموعه جهانی کلیسا در آذربایجان نهمین اثر ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو
* مجموعه جهانی «کلیسا» در آذربایجان شامل سه کلیسای مهم ایران به نامهای «قره کلیسا»، «سنت استپانوس» و «مریم مقدس» در استانهای آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی به عنوان نهمین اثر ایران در سال 1387 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیدند.
کلیساهای آذربایجان نمونههای برجستهای از معماری و تزئینات سنتی ارمنی هستند که در مقابل تبادلات فرهنگی منطقه به ویژه بیزانس، ارتودوکس و فارسی از خود مقاومت نشان دادهاند. قدمت این کلیساها به قرن ۷ الی ۱۴ میرسد که چندینبار به دلیل بلایای طبیعی و انسانی بازسازی و مرمت شدهاند.