رسوم تهرانی‌ها در ماه رمضان

ناطقان: ماه مبارک رمضان از قدیم به عنوان ماه خودسازی و فرصتی برای قرب الهی شناخته شده است و مؤمنین در این ماه سعی در عبادت بیش از پیش و افزایش حسنات دارند و در فرهنگ قرآنی نیز از این ماه به عنوان ماه نزول قرآن و میهمانی خدا نام برده شده است.

مردم استان تهران نیز مانند دیگر نقاط کشور و جوامع مسلمان نشین با آغوشی باز به استقبال ماه رمضان رفته و با آداب و رسوم خاص خود سعی در نزدیکی هر چه بیشتر به پروردگار و قُرب الهی در این ماه دارند.

استان تهران با توجه به پذیرش مهاجرین متعدد از دیگر مناطق کشور در واقع ویترینی از آداب و رسوم مناطق مختلف کشور در ماه رمضان را در خود جای داده است، که از جمله آن می‌توان به خوش‌بوسازی و غبارروبی مساجد، کمک به نیازمندان و اطعام فقرا، برپا کردن سفره‌های احسان و افطاری و نیز افزایش خیرات اشاره کرد.

قرائت دعای سحر و بیدار کردن همسایه‌ها در وقت سحر

در کتاب «طهران قدیم» نوشته «جعفر شهری» در خصوص رسوم تهرانی‌ها در ماه مبارک رمضان آمده است: «در عصر قاجاریه افراد قشون و قزاق‌خانه در ۲ وقت سحر و افطار در میدان توپخانه و دروازه‌های شهر مبادرت به شلیک چند تیر توپ می‌کردند، تا بدین‌ترتیب با صدای توپ مردم را از رسیدن این دو زمان با خبر سازند.»، بیدار شدن در سحرگاه و خوردن سحری و قرائت ادعیه این زمان از دیرباز برای تهرانی‌ها اهمیت داشته است، تا جایی که اغلب تهرانی‌های قدیم، دعای سحر را حفظ بودند، که یکی از آن‌ها مردی ۸۰ ساله است، در تشریح دلیل آن به خبرنگار مهر گفت: در آن زمان رادیو و تلویزیون نبود و من در وقت سحر برای پدر و دیگر اعضا خانواده دعای سحر را قرائت می‌کردم.

مجید محمدی اضافه کرد: موقع سحر به نوبت دعای سحر بین من و برادر و خواهرم قرائت می‌شد، یک بار من می‌خواندم و روز بعدی نوبت هر کسی بود دعای سحر را می‌خواند و پدر و مادرم ما را در این راه تشویق می‌کردند، امروزه تمام شبکه‌های تلویزیون و رادیو اقدام به پخش دعای سحر می‌کنند ولی در آن زمان ما خودمان این دعا را می‌خواندیم و به همین دلیل به طور کامل دعای سحر را حفظ هستیم.

وی افزود: قرائت دعای سحر بین فرزندانی که به سن روزه نرسیده بودند، نوبتی بود و این رسم در تمام خانواده‌های مذهبی تهران وجود داشت.

محمدی به رسم «بیدار کردن همسایه ها» در هنگام سحر نیز اشاره کرد و گفت: اگر نوری از منزل هریک از همسایه‌ها دیده بیرون نمی‌آمد و فانوسی روشن نبود، معلوم می‌شد، که خواب مانده اند و در این حال وظیفه دیگر همسایه‌ها بود، که برای خوردن سحری و قرائت دعاهای وقت سحر و خواندن نماز صبح همسایه خواب مانده را بیدار کند، البته بعدها با آمدن رادیو و تلویزیون این رسوم کم‌رنگ‌تر شد.

وی به تشخیص زمان سحر با استفاده از ستاره‌های «پروین»، «هفت برادران» یا ستاره «سحر» اشاره کرد و گفت: تشخیص وقت سحر تقریباً یکی از ساده‌ترین کارهایی بود، که آن زمان باید بلد بودیم تا بتوانیم این وقت را تشخیص دهیم.

گل کوچک‌های رمضانی و اجرای تعزیه و نمایش

بازی فوتبال گل کوچک، ساعتی پس از افطار و برگزاری جام‌های رمضان و نیز اجرای تعزیه نیز یکی از آدابی است، که مردم استان تهران آن را اجرا می‌کردند، هر چند شیوع ویروس کرونا برگزاری تعزیه و نمایش‌های خیابانی بعد از افطار را تا حد زیادی کم رونق و کم‌رنگ کرده است، اما زیست شبانه تهران در ماه رمضان و بازی، اجرای نمایش و حتی کسب و کار بعد از زمان افطار در این استان ریشه دار است، طوری که جعفر شهری در کتاب در این خصوص می‌نویسد: «مسیرهای عمومی و بازارها با فانوس نفتی و روغنی تا صبح روشن بود. همچنین قبل از نصب کارخانه برق در تهران، بعضی از خدام مساجد یکی دو ساعت به سحر چراغ‌هایی را روشن می‌کردند و در نقاط مرتفع شهر و گلدسته مساجد می‌گذاشتند تا مردم با دیدن نور چراغ به نزدیک شدن سحر پی ببرند».

تهرانی‌ها نه تنها برای زمان سحر و افطار احترام خاصی قائل بودند، که به روز حلول ماه مبارک رمضان و نیز عید سعید فطر نیز اهمیت خاصی می‌دادند، تا جایی که «هلال بینی» یکی از رسوم قدیمی مردم در این استان است و خانواده‌ها به ویژه در غرب استان تهران و محله «قلعه حسن خان» (شهر قدس کنونی) و شهریار با سینی قرآن، آئینه و سبزه به پشت بام‌ها رفته و هلال ماه رمضان را جستجو می‌کردند و به ماه خدا خوشامد می‌گفتند.

جزءخوانی و ختم قرآن در ماه رمضان

روزه داری یک روز قبل از ماه مبارک رمضان که به آن «یوم الشک» (یَومُ الشَّک اصطلاحی فقهی به معنای روزی از ماه قمری است که به علت عدم رؤیت هلال معلوم نیست آخرین روز ماه قبلی است یا آغازین روز ماه بعدی. یوم‌الشک غالباً برای روز مشکوک میان آخر ماه شعبان و اول ماه رمضان به‌کار می‌رود، می‌گویند، از دیگر رسوم مؤمنین در استان تهران است.

یکی از سنت‌های حسنه در ماه رمضان که اکنون و علی رغم شیوع ویروس کرونا نه تنها کم‌رنگ نشده، بلکه با استفاده از تکنولوژی‌های روز و فضای مجازی توسعه یافته جزءخوانی قرآن کریم است، پیش از این بیشتر در محله‌ها، مساجد و کانون‌های قرآنی و هیئات شاهد گردهم آمدن مؤمنین و قرائت هر روز یک جز قرآن بودیم، که این قرائت در نهایت و پس از گذشت ۳۰ روز ماه رمضان به ختم قرآن منجر می‌شد.

اکنون نیز در گروه‌های موجود در فضای مجازی شاهد برپایی گردهم آیی های مجازی و ختم قرآن هستیم، بدین ترتیب که هر روز قرائت یک جز قرآن به هریک از اعضا سپرده می‌شود و روز بعد جز دیگری به همان فرد داده می‌شود و در نهایت هر روز یک الی دو یا سه بار (بسته به تعداد اعضای گروه) قرآن ختم شده و ثواب آن به رفتگان همه اعضا اعطا می‌شود و هر عضو نیز به تنهایی در ۳۰ روز ماه مبارک رمضان یک جز قرآن را قرائت کرده است.

مراسم عید سعید فطر نیز در استان تهران حال و هوای خاصی دارد، از ساعات اولیه صبح روز عید سعید فطر مردم وضو گرفته و به مصلی نزدیک محل زندگی خود می‌روند و در فضایی سرباز به اقامه نماز عید سعید فطر می‌پردازند و پس از آن نیز به دیدار بزرگترها رفته و عید را به آن‌ها تبریک می‌گویند، که البته به نظر می‌رسد، این رسم زیبا در سال جاری و با توجه به شیوع ویروس کرونا قابل اجرا نباشد، اما به جای آن می‌توان با برقراری تماس‌های تصویری از ظرفیت فضای مجازی برای صله رحم و دیدارهای عید با بزرگترها بهره برد.

رسومی که در بالا مورد اشاره قرار گرفت، تنها بخشی از رسومی است، که مردم روزه دار و مؤمن استان تهران از دیرباز در ماه مبارک رمضان داشته و هنوز هم برخی از آنها پابرجا است.