شرح و تفسير حکمت 302 نهج البلاغه

ناطقان: نهج البلاغه با مرور قرن‌ها نه تنها تازگی و جذابیت خویش را حفظ کرده که فزون‌تر ساخته است و این اعجاز نیست مگر به سبب ویژگی هایی که در شکل و محتوا است. این امتیاز را جز در مورد قرآن نمی توان یافت که در کلام امام علی(ع) درباره قرآن آمده است: « ظاهره انیق و باطنه عمیق، لاتفنی عجائبه و لاتنقضی غرائبه » قرآن کتابی است که ظاهری زیبا و باطنی عمیق دارد، نه شگفتی های آن پایان می‎پذیرد و نه اسرار آن منقضی می‎شود. در سخن مشابهی نیز آمده است : «لاتحصی عجائبه و لاتبلی غرائبه» نه شگفتی های آن را می‎توان شمرد و نه اسرار آن دستخوش کهنگی می‎شود و از بین می‎رود.

سخنان امام علی(ع) در فاصله قرن اول تا سوم در کتب تاریخ و حدیث به صورت پراکنده وجود داشت. سید رضی در اواخر قرن سوم به گردآوری نهج البلاغه پرداخت و اکنون بیش از هزار سال از عمر این کتاب شریف می‎گذرد. هر چند پیش از وی نیز افراد دیگری در گردآوری سخنان امام علی (ع) تلاش‌هایی به عمل آوردند، اما کار سید رضی به خاطر ویژگی هایی که داشت درخشید و ماندگار شد، چون سید رضی دست به گزینش زده بود.

امام علی علیه السلام فرمودند :مَا الْمُبْتَلَى الَّذِي قَدِ اشْتَدَّ بِهِ الْبَلاَءُ، بِأَحْوَجَ إِلَى الدُّعَاءِ مِنَ الْمُعَافَى الَّذِي لاَ يَأْمَنُ الْبَلاَءَ!
آنكس كه به شدت به بلا مبتلاست از كسى كه مبتلا نيست ولى در هيچ لحظه ايمن از بلا نمى باشد، محتاجتر به دعا نيست.
امام علیه السلام در اين گفتار حكيمانه به نكته اى اشاره مى كند كه بسيارى از افراد از آن غافلند، مى فرمايد: «آنكس كه به شدت به بلا مبتلاست از كسى كه مبتلا نيست ولى در هيچ لحظه ايمن از بلا نمى باشد، محتاجتر به دعا نيست»؛ (مَا الْمُبْتَلَى الَّذِي قَدِ اشْتَدَّ بِهِ الْبَلاَءُ، بِأَحْوَجَ إِلَى الدُّعَاءِ مِنَ الْمُعَافَى آلَّذِي لاَ يَأْمَنُ الْبَلاَءَ!). اشاره به اينكه مردم غالبآ به افراد گرفتار توجه دارند به خصوص گرفتارانى كه به شدت مبتلا شده اند؛ يا گرفتارى مالى يا انواع بيمارى ها يا مسائل مختلف. وكسانى كه به آنان علاقه مندند دعا مى كنند كه خدا آنها را از گرفتارى رهايى بخشد و از كسانى كه ظاهرآ سالم و بدون گرفتارى هستند غافلند؛ در حالى كه آنها نيز به همان اندازه و گاه بيشتر نياز به دعا دارند، زيرا هر لحظه ممكن است نعمت عافيت، آرامش، غنا و ثروت از آنها گرفته شود يا لغزشى دامنگير آنها گردد و در دام شيطان گرفتار شده، ازنظر معنوى سقوط كنند و آلوده گناهانى گردند كه تا آخر عمر نيز نتوانند آثار آن را برطرف سازند. با اين توجه، هر دو گروه نيازمند دعا هستند، در حالى كه مردم معمولاً به يكى توجه داشته و از ديگرى غافلند. اضافه بر اين، افرادى كه در عافيتند گاه گرفتار غرور و غفلت فوق العادهاى مى شوند در حالى كه مبتلايان، نه مغرورند و نه غافل و پيوسته به در خانه خدا رفته و دعا مى كنند، و از اين نظر حال عافيت مندان از مبتلايان سخت تر است.

از همين رو در حديثى از امام صادق علیه السلام مى خوانيم كه شبى از شبها رسول خدا صلی الله علیه و آله در خانه ام سلمه بود. (ام سلمه) ناگهان بيدار شد و حضرت را نديد. گفت: شايد به خانه همسران ديگر رفته است. برخاست و به جستجوى آن حضرت رفت. ناگهان ديد پيغمبر اكرم صلی الله علیه و آله در گوشه اى از خانه ايستاده ودستها را بلند كرده ومى گويد: «اللَّهُمَّ لا تَنْزِعْ مِنِّي صَالِحَ مَا أَعْطَيْتَنِي أَبَداً اللَّهُمَّ لا تُشْمِتْ بِي عَدُوّاً وَلا حَاسِداً أَبَداً اللَّهُمَّ وَلا تَرُدَّنِي فِي سُوءٍ اسْتَنْقَذْتَنِي مِنْهُ أَبَداً اللَّهُمَّ وَلا تَكِلْنِي إِلَى نَفْسِي طَرْفَةَ عَيْنٍ أَبَداً؛ خداوندا! نعمت هاى شايسته اى را كه به من داده اى هرگز از من مگير. خداوندا! دشمنان و حسودان را از شماتت من بازدار. خداوندا! مرا به حال بدى كه از آن نجاتم داده اى هرگز بازمگردان. خداوندا! مرا هرگز لحظه اى به خود وامَگذار».


علامه مجلسى؛ در جلد 90 بحارالانوار بابى تحت عنوان «اقدام به دعا در شدت و رخاء و در جميع احوال» ذكر كرده است و روايات زيادى در اين باب آورده است؛ از جمله همين گفتار حكيمانه مورد بحث. در روايت ديگرى از اميرمؤمنان علیه السلام نقل مى كند كه فرمود: «تَقَدَّمُوا بِالدُّعَاءِ قَبْلَ نُزُولِ الْبَلاءِ؛ پيش از آنكه بلا نازل شود دعا كنيد».

در حديث ديگرى از امام صادق علیه السلام نقل مى كند: «مَنْ سَرَّهُ أَنْ يُسْتَجَابَ لَهُ فِي الشِّدَّةِ فَلْيُكْثِرِ الدُّعَاءَ فِي الرَّخَاءِ؛ كسى كه دوست دارد به هنگام شدت و بلا دعايش مستجاب شود، در زمانى كه در راحتى و آرامش است دعا زياد كند». جالب اينكه در حديث ديگرى از آن حضرت مى خوانيم: «إِذَا دَعَا الْعَبْدُ فِي الْبَلاءِ وَلَمْ يَدْعُ فِي الرَّخَاءِ حَجَبَتِ الْمَلائِكَةُ صَوْتَهُ وَقَالُوا هَذَا صَوْتٌ غَرِيبٌ أَيْنَ كُنْتَ قَبْلَ الْيَوْمِ؛ زمانى كه بنده اى از بندگان خدا به هنگام بلا دعا كند و در رخاء وآرامش دعا نكند فرشتگان جلوى صداى او را مى گيرند و مى گويند: اين صداى ناشناخته اى است، تا امروز كجا بودى؟».