حق اهل بیت چیست؟

ناطقان: صلوات شعبانیه یکی از ادعیه منسوب به امام سجاد علیه السلام است. آنچه در صلوات شعبانیه آمده، بیشتر تأکید بر جایگاه اهل‌بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه علیهم السلام و سر نهادن به طاعت و ولایت ایشان شده است. در فرازی از این دعا می‌خوانیم «اللّٰهُمَّ صَلِّ عَلیٰ مُحَمَّدٍ وَآلِ مُحَمَّدٍ الطَّیِّبِینَ الْأَبْرارِ الْأَخْیارِ، الَّذِینَ أَوْجَبْتَ حُقُوقَهُمْ وَ فَرَضْتَ طاعَتَهُمْ وَوِلایَتَهُمْ.» یعنی خدایا، بر محمد و خاندان محمد صلی الله علیه و آله صلوات فرست، آن پاکان و نیکان و خوبان‌که حقوقشان را بر همه واجب کردی و پیروی ولایتشان را بر همگان فرض کردی.

امام سجاد علیه‌السلام در این فراز از دعا در واقع دو حقی که مردم نسبت به امام بر گردن دارند، بیان می‌کند؛ اول اینکه خداوند حقوق عترت را واجب کرده است. دوم اینکه طاعت و ولایت عترت را فرض و واجب قرار داد. نکته‌ای که باید در این فراز بر آن توجه داشت، شناخت حقوق پیامبر و اهل بیت وحی صلوات الله علیهم است؛ پس مقدمه ادای حقوق این انوار مقدس،‌ شناخت حقوق ایشان است. وقتی شناخت نباشد، ادای حق ممکن نیست.

حقوق اهل بیت

یکی از حقوقی که خداوند بر ما نسبت به عترت فرض کرده است،‌ مودت است؛ خداوند در آیه23 سوره شوری می‌فرماید «... قُلْ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیْهِ أَجْراً إِلاَّ الْمَوَدَّةَ فِی الْقُرْبی»؛ یعنی یا رسول الله، بگو من از شما اجر (رسالتم) نمی‌خواهم جز اینکه نسبت به خویشاندانم (عترت) مودت بورزید.» مودت هم فراتر از محبت است؛ در یک تعریف کلی، حبّ آرمانی، مودت نامیده می‌شود؛ حبی که همراه با عمل باشد که یک جلوه عالی آن، تبعیت است.

دومین مورد از حقوقی که نسبت به امام معصوم می‌توان فرض گرفت، مقدم داشتن فرامین و اوامر ایشان بر خواسته‌های فردی و اجتماعی است. رسول خدا صلی الله علیه و آله در روایتی فرمود «إنَّ اللَّهَ تَعالی ‏ جَعَلَ ذُرِّیَّةَ کُلِّ نَبِیٍّ مِن صُلبِهِ و جَعَلَ ذُرِّیَّتی مِن صُلبِ عَلِیِّ بنِ أبی طالِبٍ علیه‌السلام… فَقَدِّموهُم ولا تَتَقَدَّموا عَلَیهِم، فَإِنَّهُم أحلَمُکُم صِغاراً وأعلَمُکُم کِباراً، فَاتَّبِعوهُم فَإِنَّهُم لا یُدخِلونَکُم فی ضَلالٍ ولا یُخرِجونَکُم مِن هُدیً.» یعنی «خدای متعال ذرّیه هر پیامبری را از پشت خود او قرار داده است، اما ذرّیه مرا از پشت علی بن ابی‌طالب … پس آنان را پیشرو قرار دهید و از ایشان جلو نیفتید؛ زیرا آنان در خردسالی، بردبارترین شما هستند و در بزرگی، داناترین‌تان. بنابراین، از آنها پیروی کنید؛ چرا که ایشان شما را به گمراهی نمی‌کشانند و از راه راست بیرونتان نمی‌برند.» (الروضة فی فضائل أمیر المؤمنین‏ ع (ابن شاذان قمی) ص179)  این مضمون روایت نبوی را در فرازی از همین صلوات شعبانیه به این شکل می‌خوانیم «الْمُتَقَدِّمُ لَهُمْ مارِقٌ، وَالْمُتَأَخِّرُ عَنْهُمْ زاهِقٌ، وَاللَّازِمُ لَهُمْ لاحِقٌ؛ پیش افتاده از آن‌ها از دین خارج است و عقب‌مانده از آنان نابود است و همراه آنان ملحق به‌حق است.»

آنچه در این فراز از سخنان نبی مکرم صلی الله علیه و آله دیده می‌شود، تقدم داشتن اهل بیت علیهم‌السلام نسبت به هواهای نفسانی و بیان علت این امر است. آن حضرت تأکید دارند «زیرا آنان در خردسالی، بردبارترین شما هستند و در بزرگی، داناترین‌تان.» و تأکید دارند از ایشان تبعیت کنید، چرا که «شما را به گمراهی نمی‌کشانند و از راه راست بیرونتان نمی‌برند.»

چرا حق اهل بیت واجب است

بنابراین درباره علت اینکه چرا حقوق عترت بر همگان فرض و واجب دانسته شده، چند گزاره را می‌توان بیان کرد:

اول اینکه برگزیدگان الهی که در رأس ایشان اهل بیت وحی قرار دارند، جز خواست و منویات خداوند را بیان نمی‌کنند و در اصل، مجرای خداییِ خداوند در عالم هستند. از این جهت ادای حقوق ایشان همان ادای حق خداوند و اطاعت از آن بزرگواران، اطاعت از خداوند است؛ در آیه80 سوره نساء می‌خوانیم «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ...»؛ یعنی هرکه رسول الله را اطاعت کند،‌ قطعاً خدا را اطاعت کرده است. مضاف بر اینکه طبق قرآن، خداوند اراده کرده تا این خاندان را پاک و مطهر قرار دهد؛ لذا پیروی از کسانی که از هر رجسی پاکند و در عین حال دارای علمی الهی‌اند، پشتوانه عقلی و فطری دارد؛  از این جهت است که امام سجاد علیه‌السلام قبل از اینکه به مسئله وجوب حق عترت بپردازند، می‌فرماید «الطَّیِّبِینَ الْأَبْرارِ الْأَخْیارِ»؛ یعنی آنها پاکان،‌ ابرار و برگزیدگان الهی هستند.

دومین علت درباره علت واجب بودن حقوق عترت، جلوگیری از اختلاف و فساد است. پر واضح است که مهم‌ترین عامل انحراف در ملت‌ها و امت‌ها، عدم تبعیت از خوبانی است که خداوند آنها را بر ملت‌ها برگزیده است؛ لذا در صدر اسلام به دنبال تضییع حق امامت و ولایت امیر مؤمنان علیه‌السلام از سوی سردمداران اسلام، جامعه به سرعت به‌سوی عمق رذالت پیش رفت و فرقه‌های متعددی در بدنه دین شکل گرفت. از این جهت حضرت زهرا سلام‌الله علیها در همان زمان‌ها که حق خلافت و امامت امیر مؤمنان غصب شد، طی خطبه‌ای فرمود «... طَاعَتَنَا نِظَاماً لِلْمِلَّةِ وَ إِمَامَتَنَا أَمَاناً لِلْفُرْقَةِ»؛ یعنی اطاعت ما مایه نظام ملت و امامت ما ایمنی از اختلاف و فرقه فرقه شدن است. (دلایل الأمامه شیخ مفید، ص113)  امام رضا علیه‌السلام در سخنانی به صورت مبسوط‌تر به این موضوع اشاره کرده، فرمود

    «... پس اگر بگوید که چرا خلق به اقرار به خدا و به فرستادگان خدا و به حجت‌های خدا و آنچه از خدا رسیده، مأمور شدند، باید جواب گفته شود که به جهت علت‌های بیشمار است؛ بعضی از آنها اینست که کسی که به خدا و به فرستادگان او و به حجت‌های او و به آنچه از نزد او رسیده است، اقرار نکند، معصیت‌های او را اجتناب نکرده و قبول نهی از ارتکاب گناهان کبیره او نکرده و از عذاب خدا نترسیده در آنچه شهوات او اقتضا کرده است و از ظلم و فساد لذت برده است و چون مردم مرتکب اینگونه افعال شوند و هر انسانی متحمل شود آنچه میل کند و متابعت هوای نفس کند، بدون ترس از احدی در این کردار ایشان فساد تمامی خلق و باختن بعضی ایشان بر بعضی دیگر است؛ پس فروج را غصب کنند و خونریزی و مال مردم و اسیر کردن عیال مردم را مباح دانند و بعضی ایشان بعضی دیگر را بدون حق و جرمی به قتل رسانند پس خرابی دنیا و هلاکت خلق و فساد دین مردم بر آن مترتب شود.» (عیون اخبار الرضا علیه‌السلام، ج2 ص99)

سوم اینکه در یک لایه بالاتر، هر انسانی که بخواهد مسیر رشد و معنویت را طی کند، باید از مسیری که پیامبر و عترت تعیین کردند، عبور کند که مقدمه آن، معرفت به حق آن انوار مقدس است. بدون کسب رضایتِ امامِ منسوب از جانب خداوند، مسیر رشد بر همگان بسته است؛ از این جهت در فرازی از دعای ندبه اینگونه از خداوند درخواست داریم که « ... وَ أَعِنَّا عَلَی‏ تَأْدِیَةِ حُقُوقِهِ‏ إِلَیْهِ، وَ الِاجْتِهَادِ فِی طَاعَتِهِ، وَ اجْتِنَابِ مَعْصِیَتِهِ، وَ امْنُنْ عَلَیْنَا بِرِضَاهُ؛ خداوندا، … ما را در راه ادای حقوق او (امام مهدی عج الله تعالی فرجه)، تلاش در تبعیت از او و دوری از مخالفت او یاری کن و با خشنودی او بر ما منّت گذار.» یا امام صادق علیه‌السلام در روایتی فرمود «إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَوْضَحَ بِأَئِمَّةِ الْهُدَی مِنْ أَهْلِ بَیْتِ نَبِیِّنَا عَنْ دِینِهِ وَ أَبْلَجَ بِهِمْ عَنْ سَبِیلِ مِنْهَاجِهِ وَ فَتَحَ بِهِمْ عَنْ بَاطِنِ یَنَابِیعِ عِلْمِهِ فَمَنْ عَرَفَ مِنْ أُمَّةِ مُحَمَّدٍ (ص) وَاجِبَ حَقِّ إِمَامِهِ وَجَدَ طَعْمَ حَلَاوَةِ إِیمَانِهِ وَ عَلِمَ فَضْلَ طُلَاوَةِ إِسْلَامِه.» یعنی خداوند عزّوجلّ به وسیله امامان هدایت از خاندان پیامبر ما، دینش را آشکار و به وسیله ایشان راهش را روشن کرد و به واسطه آنان چشمه‌های پنهان دانش خود را گشود. پس، از امت محمّد صلی الله علیه و آله و هرکس که حقّ واجب امامش را بشناسد، مزّه ایمانش را بچشد و به ارزش دل‌پذیری اسلام خود پی برد.»