نکاح معاطاتی چیست؟

ناطقان: معاطات به معنای انعقاد عقد بدون تشریفات خاص و الفاظ به خصوص است . یعنی طرفین عقد می‌ توانند با انجام عملی قصد خود را برای ایجاد عقد ابراز کنند . این موضوع در بیع معاطاتی بررسی شد . اما معاطات در عقدی مانند عقد نکاح نیاز به بررسی بیشتر دارد ؛ همانطور که در بین فقها و حقوقدانان محل بحث و مناقشه است .

به دلیل حساسیت‌ های ازدواج و تاثیرات اجتماعی آن نسبت به عقود دیگر ، نظرات متفاوتی در این باره وجود دارد . در فقه اسلامی برخی آن را صحیح و برخی دیگر باطل دانسته اند . در این نوشتار ابتدا نکاح معاطاتی را تعریف کرده و پس از آن به بررسی مشروعیت نکاح معاطاتی در نظر فقها پرداخته و سپس جایگاه این عقد را در قانون مدنی ایران جستجو می‌ کنیم .


تعریف نکاح معاطاتی

در تعریف معاطات گفته شد که در عقد معاطاتی قصد طرفین به وسیله ی عملی که نشان دهنده ی قصد آن ها باشد ، مشخص می شود . این نوع عقد تشریفات خاصی ندارد و به عنوان مثال در خرید و فروش به وسیله ی داد و ستد و یا همان دادن و گرفتن صورت می گیرد.

نکاح معاطاتی ، نوعی نکاح است که به توافق و تراضی طرفین برای آن انعقاد آن کافی است ، یا به عبارت دقیق‌ تر عقد ازدواجی است که در آن قصد ایجاد عقد به واسطه‌ ی فعل یا عملی که به وضوح عقد ازدواج را بیان کند ، نشان داده می شود . تشخیص این صراحت و وضوح به عهده‌ ی عرف است . این اعمال می‌توانند از حلقه به دست کردن و بردن جهیزیه تا انجام عمل زناشویی را شامل شود.  یعنی هر کدام از طرفین ، مرد یا زن ، حلقه‌ ی ازدواج به دیگری بدهد ، یا زن جهیزیه‌ ی خود را به خانه‌ ی مرد برای شروع زندگی زناشویی ببرد ، عقد ازدواج محقق شده‌ است . برای مشاهده تعداد شهود عقد ازدواج کلیک کنید .

مشروعیت نکاح معاطاتی در نظر فقها

در قسمت قبل بیان شد که ازدواج معاطاتی بر خلاف تعریف عمومی ازدواج ، به وسیله ی صیغه ی ازدواج و با الفاظ مخصوص به آن منعقد نمی شود ؛ بلکه عملی مانند حلقه به دست کردن یا عمل زناشویی، قصد ازدواج را نشان داده و باعث به وجود آمدن پیوند ازدواج می شود.

در فقه اسلامی نظرات بسیاری بر صحت نکاح معاطاتی وجود دارد . برخی معتقدند این نوع ازدواج صحیح است ولی عده‌ ای دیگر مخالف بوده و آن را باطل می‌ دانند . نکته‌ ی مهم در این زمینه این است که علی رغم این که اکثریت فقها قائل به طریقیت داشتن لفظ هستند ، بسیاری از آن‌ها نکاح معاطاتی را به دلیل اجماع ، باطل و نامشروع می‌دانند. طریقیت داشتن لفظ یعنی ازدواج به وسیله‌ ی بیان یک سری کلمات خاص، یکی از راه های انعقاد عقد ازدواج است و نبود آن در اعتبار و مشروعیت عقد تاثیری ندارد.

طرفداران ازدواج معاطاتی به دلیل محکم نبودن دلایل لزوم انعقاد عقد نکاح به وسیله ی کلمات و جملات ، آن را صحیح می‌ دانند . به بیان واضح تر  ، نظر کسانی که نکاح معاطاتی را صحیح می‌ دانند این است که برای یک ازدواج صحیح لزوما الفاظ خاصی بیان نمی‌ شود و به این شکل نظر مخالفین خود را فاقد اعتبار می‌ دانند.

باید گفته شود که در مورد احکام نکاح ، برخی از فقها آن را مانند عقد بیع ، عقدی معاوضی دانسته و احکام مشابه بیع برای آن در نظر می‌گیرند، اما عده‌ای دیگر به دلیل تفاوت ماهیت این عقد ، نظر مخالف دارند و تفاوت دیگاه آنان به عقد نکاح باعث به وحود آمدن اختلافات در این زمینه می‌شود.

 
نکاح معاطاتی در قانون مدنی

همانطور که در مقاله‌ ی بیع معاطاتی بیان شد ، ماده‌ی 193 قانون مدنی اعلام می‌کند که " انشای معامله ممکن است به وسیله‌ی عملی که مبین قصد و رضا باشد مثل قبض و اقباض حاصل گردد مگرد در مواردی که قانون استثناء کرده باشد ". به عبارت دیگر ، برای انقعاد معامله می تواند به صورت عملی مثل دادن و گرفتن کالا یا جنس مورد مورد معامله و دریافت یا پرداخت مبلغ آن صورت گیرد. اما این ماده از استثناء شدن مواردی توسط قانون یاد کرده است. یکی از مواردی که قانون استثناء کرده است، عقد وقف است که در مقاله‌ای جداگانه به آن پرداخته شده است . اما مصداق دیگر بخش اخیر ماده‌ی 193 ، نکاح است.

طبق ماده‌ی 1062 قانون مدنی، نکاح باید به صورت لفظی باشد. حتی درموارد استثناء که به طور مثال یکی از طرفین یا هر دوی آن‌ ها قدرت تکلم ندارند ، اشاره‌ ای را پذیرفته که به وضوح حاکی از قصد انشاء یا همان ایجاد عقد ، باشد. یعنی فرد ناتوان سر خورد را تکان داده یا با حرکت دست رضایت خود را اعلام کند. این مثال‌ ها با آنچه که در عقد معاطاتی مورد نظر ما است،  متفاوت است . بنابراین می‌ توان گفت که قانونگذار این عقد را مورد پذیرش قرار نداده است.

این مخالفت به دلیل ارزش جایگاه خانواده و ازدواج در نظر قانونگذار است . چرا که با در نظر گرفتن شروط و سخت‌ گیری بیشتر در این زمینه ، به دنبال محکم‌ تر کردن این نهاد و حمایت از آن تحت پرچم قانون بوده است .