ماترک چیست؟

ناطقان: بسیاری از افراد، در طول حیات خویش با انجام دادن فعالیت‌های اقتصادی، اموال و دارایی‌هایی را به دست می‌آورند. این دارایی‌ها، در عمده موارد، شامل خانه، زمین، خودرو، سهام، سپرده بانکی و مواردی از این قبیل می‌باشد و بعضا، افراد ممکن است به جز دارایی‌ها، بدهی‌ها و یا دیونی را نیز بر ذمه داشته باشند و به عنوان مثال، بابت موضوعی به فرد دیگر بدهکار باشند. با این حال، زمانی که فردی فوت می‌کند، تمامی دارایی‌ها و حقوق مالی پس از کسر بدهی‌ها، به ورثه او انتقال پیدا می‌کنند.

در این صورت، کل اموال بر جای مانده از متوفی، به نوعی جزء ترکه یا ماترک متوفی محسوب می‌شوند که البته پس از پرداخت کردن بدهی‌های متوفی و عمل کردن به وصیت احتمالی وی، بعد از انجام دادن تشریفاتی از قبیل تحریر ترکه که در مواردی الزامی است، میان ورثه متوفی قابل تقسیم خواهد بود. به همین مناسبت، در ادامه این مقاله قصد داریم به بررسی این موضوع بپردازیم که اولا ماترک متوفی به چه معناست و ثانیا تحریر و تقسیم ماترک متوفی چه مفهومی دارد؟

ماترک چیست ؟

بر اساس قانون مدنی و قواعد فقهی دین اسلام، یکی از مهم‌ترین اسباب مالکیت، ارث می‌باشد. به این معنا که پس از اینکه فردی فوت می‌کند، ورثه وی که شامل خویشاوندان نسبی و سببی وی می‌باشند، با رعایت شرایط الاقرب فالاقرب (به معنای مقدم بودن خویشاوندان نزدیک‌تر)، می‌توانند از شخص متوفی ارث ببرند و املاک و اموال به جای مانده از وی را به تملک خود در آورند.

البته ارث بردن از متوفی شرایط قانونی خاصی دارد که به صورت مشخص، در قانون مدنی مورد اشاره قرار گرفته است و سهم هر یک از طبقات و درجات ارث و نیز موانع ارث، به صورت کامل و دقیقی در قانون ذکر شده است. هر چند در موارد بسیاری ممکن است میان ورثه متوفی در خصوص نحوه تقسیم ارث، اختلافات جدی ایجاد شود. اما یکی از مهم‌ترین اصطلاحاتی که در خصوص توارث وجود دارد، ماترک یا ترکه متوفی است. گاهی این سوال مطرح می‌شود که ماترک چیست و ماترک متوفی شامل چه مواردی است؟

به طور کلی، بسیاری از افراد ممکن است در زمان فوت خود، صاحب اموال و دارایی‌های مختلفی باشند که پس از فوت، به واسطه ارث، به نزدیکان وی منتقل می‌شود. این اموال و دارایی‌ها را به اصطلاح حقوقی، ترکه یا ماترک نام گذاری می‌کنند. ماترک، به لحاظ لغوی به معنای «آنچه باقی مانده است» می‌باشد و ناظر بر اموالی است که پس از فوت متوفی، از وی به جای می‌ماند.

اما در خصوص اینکه موارد ماترک متوفی چیست و یا چه مواردی جزء ماترک متوفی محسوب می‌شوند، باید گفت که هرگونه اموال و حقوق مالی که قبل از فوت به متوفی تعلق گرفته بوده را می‌توان به عنوان ماترک محسوب کرد؛ لذا علاوه بر مواردی همچون خانه، زمین و آپارتمان به عنوان اموال غیر منقول، مواردی همچون خودرو، حساب‌های بانکی، سهام و اوراق بهادار متعلق به متوفی نیز جزء ماترک وی محسوب می‌شوند.

البته، علاوه بر موارد ذکر شده، در برخی موارد ممکن است که متوفی بدهی‌هایی نیز داشته باشد؛ به عنوان نمونه، زمانی که متوفی منزلی مسکونی را با گرفتن قرض از دیگران خریده و یا از بانک وام گرفته است، هرچند منزل جزء ماترک به شمار می‌رود، نمی‌توان بدهی‌ها و دیون مالی وی را نیز نادیده گرفت؛ لذا همانطور که در قسمت تحریر و تقسیم ماترک ذکر می‌شود، صرفا پس از خارج کردن دیون و بدهی‌های متوفی می‌توان اقدام به تقسیم ماترک نمود.

البته در مواردی، ممکن است که شخص متوفی، هیچگونه ماترک یا اموالی از خود به جای نگذاشته باشد و یا اینکه بدهی‌ها و دیون وی، بیشتر از اموال به جای مانده باشد که در چنین حالتی، اصولا ورثه مجبور نیستند که دیون و بدهی‌های متوفی را از اموال شخصی خودشان پرداخت نمایند، ولی اگر ماترکی از متوفی باقی باشد، این بدهی‌ها را باید از اصل ماترک متوفی پرداخت نمایند و سپس، به تقسیم ماترک اقدام نمایند.

تحریر ماترک چیست ؟

مفهوم تحریر ماترک متوفی در ماده ۲۰۶ قانون امور حسبی ذکر شده است که بر اساس این ماده، مقصود و منظور از تحریر ماترک آن است که مقدار ماترک و دیون متوفی به صورت دقیق تعیین شود. تحریر ترکه معمولا با نوشتن کلیه اموال و دارایی‌های متوفی و نیز بدهی‌ها و دیون وی انجام می‌شود و به این منظور صورت می‌گیرد که به صورت دقیق، تعیین شود که متوفی چه اموال و دارایی‌هایی دارد و متقابلا، چه بدهی‌ها و دیونی بر عهده اوست.

به عنوان نمونه، در تحریر ماترک متوفی، ذکر می‌شود که اموال منقول متوفی شامل چه مواردی است و بهای آن چقدر است، اموال غیر منقول وی شامل چه مواردی است و چه مشخصاتی دارد و نیز اینکه تعداد اوراق بهادار و سهام وی چقدر است. همچنین، مطالبات و بدهی‌های متوفی که بر اساس احکام نهایی دادگاه و یا به موجب اسناد رسمی و اقرار بدهکاران مسلم می‌باشد، در تحریر ماترک متوفی قید می‌شود.

بر اساس قانون امور حسبی، هر یک از ورثه متوفی و یا نمایندگان قانونی آن‌ها و نیز وصی، می‌توانند تقاضای تحریر ماترک متوفی را داشته باشند. البته زمانی که در میان ورثه متوفی، غایب و نیز محجور (شامل اشخاص صغیر، سفیه و مجنون) وجود داشته باشد، باید حتما امین یا قیم اشخاص مذکور به جای آن‌ها درخواست تحریر ماترک متوفی را نمایند تا از تضییع احتمالی حقوق قانونی آن‌ها جلوگیری شود.

علاوه بر موارد ذکر شده، بر اساس قانون، در حالتی که برخی از ورثه، ماترک متوفی را قبول نکرده باشند، حتما باید تحریر ماترک انجام گیرد. همچنین است حالتی که یک شخص خارجی فوت کرده است و باید تحریر ماترک وی به صورت دقیق انجام شود. لازم به ذکر است که در طول مدتی که تحریر ماترک متوفی انجام می‌شود، اصولا تصرف در ماترک یا ترکه ممنوع است.

لازم به ذکر است که در حال حاضر، صدور حکم تحریر ترکه در صلاحیت شورای حل اختلاف می‌باشد. به این منظور، هر یک از ورثه می‌توانند به یکی از دفاتر خدمات الکترونیک قضایی، دادخواست تحریر ترکه بدهند و پس از انجام تشریفات لازم برای صدور حکم تحریر ترکه، از قبیل نشر آگهی در روزنامه‌های کثیر الانتشار و دعوت از کلیه کسانی که خود را در تقسیم ترکه دارای حق می‌دانند و نیز تعیین بازرس، حکم تحریر ترکه صادر می‌شود.

تقسیم ماترک چیست ؟

نخستین نکته مهمی که در خصوص تقسیم ماترک متوفی وجود دارد، آن است که بر اساس قانون امور حسبی، قبل از اینکه هر اقدامی برای تقسیم ماترک متوفی صورت گیرد، باید هزینه کفن و دفن و تجهیز میت از ترکه متوفی برداشته شده و متوفی به طرز مناسبی خاکسپاری شود و این، یکی از مهم‌ترین مواردی است که قبل از تقسیم ماترک، ورثه باید به آن عمل نمایند.

بعد از کفن و دفن متوفی، لازم است که کلیه دیون و بدهی‌هایی که بر ذمه یا عهده متوفی قرار گرفته است را از ترکه متوفی پرداخت نمود. به عنوان نمونه، اگر متوفی به شخصی مقروض است، ابتدا باید قرض وی را از ماترک پرداخت نمود. همچنین دریافت نفقه و مهریه زن از ارث شوهر متوفی نیز یکی دیگر از دیون مالی است که در صورت درخواست، باید به همسر وی پرداخت نمود. البته اگر ماترک متوفی برای پرداخت کردن دیون متوفی کافی نباشد، ورثه ملزم نیستند از اموال شخصی شان بدهی‌های متوفی را پرداخت کنند.

در این مرحله، نوبت به عمل کردن به وصیت‌های متوفی می‌رسد؛ چرا که بر اساس قانون، هر فردی می‌تواند تا میزان یک سوم یا ثلث اموال خود را برای بعد از فوت خود به نفع دیگری وصیت نماید. البته وصیت مازاد بر ثلث هم صحیح است؛ اما غیر نافذ است. به این معنا که مقدار بیش از ثلث یا یک سوم را باید ورثه قبول کنند تا قابل اجرا باشد. به هر حال، عمل کردن به وصیت نامه متوفی حتی در مواردی که وصیت شفاهی بوده، الزام شرعی و اخلاقی دارد.

پس از اینکه مراحل ذکر شده انجام گرفت، نوبت به تقسیم ماترک متوفی می‌رسد؛ لذا تا قبل از پرداخت دیون و اخراج ثلث مال متوفی، نمی‌توان نسبت به تقسیم ماترک متوفی اقدام نمود. اما آنچه که در خصوص تقسیم ماترک مهم است، آن است که اصولا طبقات و درجات ارث در قانون مدنی ذکر شده است و سهم هر یک از ورثه تعیین شده و حالات مختلف نیز به صورت دقیق مشخص است؛ لذا علاوه بر اینکه ورثه می‌توانند با توافق یکدیگر برای تقسیم ماترک متوفی میان خودشان اقدام نموده و به صورت مصالحه، نسبت به تقسیم ماترک مبادرت نمایند، اگر در این خصوص اختلافی نیز میان آن‌ها ایجاد شود، می‌توان با مراجعه به یکی از دفاتر خدمات قضایی، دادخواست تقسیم ماترک متوفی را به شورای حل اختلاف ارائه نمود که در این صورت، تقسیم ترکه بر اساس سهم الارث قانونی هر کدام از ورثه انجام خواهد گرفت.