ارث بخشیده شده قابل برگشت است؟

ناطقان: «هبه عقدی است كه به موجب آن يک نفر مالی را به رايگان به شخص ديگری تمليک می كند.» به بیانی ديگر وی مال خود را به صورت مجانی به مالکیت شخص ديگری درمی آورد.

در اين عقد سه طرف وجود دارد: واهب، متهب و عين موهوبه. واهب به كسی می‌گویند كه مال خود را تمليک می كند. متهب به كسی می‌گویند كه مال به ملكيت وی درمی‌آيد و عين موهوبه نیز مالی می‌باشد كه مورد هبه واقع می‌گردد.


بر اساس ماده ۷۹۵ قانون مدنی: « هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به کس دیگری تملیک میکند تملیک‌ کننده واهب طرف دیگر را متهب، مالی را‌که مورد هبه است عین موهوبه می‌گویند.»

هبه به دو دسته معوض و غیرمعوض تقسیم‌بندی می‌شود. در هبه معوض، واهب بابت مالی که به متهب بخشیده است، شرط می‌کند که عوضی وصول کند.

این عوض هم ممکن است یک مال باشد و هم امکان دارد انجام یک عمل مشروع باشد. از سویی دیگر در هبه غیر معوض واهب مال را به طور رایگان در اختیار متهب قرار داده و به او می‌بخشد.

جهت انعقاد عقد هبه، شرایط زیر می‌بایست رعایت شود:

❖ اهلیت واهب
❖ مالک بودن واهب در برابر مال موهوبه
❖ اهلیت تصرف واهب در مال موهوبه
❖ قبول متهب
❖ قبض مال از طریق متهب

لازم به توضیح است که قبض ممکن است هم به واسطه خود متهب صورت بگیرد و هم از طریق شخصی که از طرف وی نمایندگی در قبض دارد.

برگشت ارث بخشیده شده

علاوه بر این چنانچه مالی که به فرد متهب هبه شده است در تصرف وی بوده باشد، دیگر لزومی به قبض مجدد وی نخواهد بود. در هبه به صغیر یا مجنون و یا سفیه قبض ولی معتبر می‌باشد.

در خصوص امکان رجوع از بذل یا بخشش و هبه سهم ارث می‌بایست بگوییم با در نظر داشتن جایز بودن عقد هبه، رجوع از هبه اصولا صحیح است و واهب حق دارد هر موقع که بخواهد عقد را برهم زده و مالی را که به متهب بذل نموده است را پس بگیرد.

با این حال در قانون مدنی مواردی در نظر گرفته شده است که با وجود آنها هبه کننده دیگر قادر به رجوع از هبه رجوع نخواهد بود و نمی‌تواند مالی را که بذل کرده است پس بگیرد. ماده ۸۰۳ قانون مدنی در خصوص عدم امکان رجوع از هبه چنین مقرر داشته است که: «بعد از قبض نیز واهب میتواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند.»

شایان ذکر است که به موجب ماده ۸۰۵ قانون مدنی رجوع از هبه پس از مرگ واهب یا متهب هم امکان‌پذیر نخواهد بود. همچنین، هر موقع داین طلب خویش را به مدیون بذل کند و در مواردی که شخصی مالی را تحت عنوان صدقه به فردی بدهد، امکان رجوع برای واهب وجود نخواهد داشت.

از این رو در شرایطی که هیچ کدام از موارد مذکور محقق نشده بود، واهب قادر است از هبه خود رجوع کند. به منظور رجوع از هبه واهب بایستی یک دادخواست با عنوان رجوع از هبه تنظیم کند. ولی باید در نظر داشت که اثبات وجود حق رجوع و تحقق نیافتن مواردی که از حق رجوع پیشگیری می‌کند برعهده واهب است.
موارد عدم امکان رجوع از هبه

واهب خواهد توانست با وجود شرایطی در برابر مال موهوبه رجوع نموده و تقاضای استرداد آن را از متهب داشته باشد.
در قانون مدنی مواردی در نظر گرفته شده است که با وجود آنها هبه کننده دیگر قادر به رجوع از هبه رجوع نخواهد بود و نمی‌تواند مالی که بذل نموده است را پس بگیرد؛ این موارد عبارت است از:

۱) در شرایطی که متهب پدر یا مادر دربرگیرنده فرزندان واهب باشند؛ مقصود از پدر و مادر، دربرگیرنده پدربزرگ یا مادربزرگ نبوده و در شرایطی که فردی مالی را به پدربزرگ یا مادربزرگ خود هبه نموده باشد، قادر است به آن رجوع نماید.

۲) در شرایطی که هبه معوض باشد و عوض نیز پرداخت شده باشد؛ همانگونه که بیان شد واهب در هبه معوض شرط عوض می‌گذارد، یعنی شرط عوض می‌تواند امری معلق یا حال باشد و در شرایطی که شرط عوض محقق نشده باشد، واهب حق دارد به مال موهوبه رجوع نماید.

۳) در شرایطی که مال موهوبه از مالکیت متهب خارج گردیده و یا متعلق به حق شخصی واقع گردد، خواه غیر ارادی باشد مانند اینکه متهب ورشکسته شده یا مدیون شود و طلبکار اقدام قانونی برای توقیف و فروش به جهت آن مال کند و یا ارادی باشد مانند آنکه مال موهوبه فروخته شود یا اینکه در رهن وام فردی درآید؛

۴) در شرایطی که تغییری چه ارادی و چه غیر ارادی در مال موهوبه به وجود آید.
به طور مثال چنانچه مال موهوبه گندم بوده و به آرد تبدیل شود یا اینکه اتومبیلی باشد که در اثر سانحه رانندگی از میان برود.

۵) واهب ضمن عقد هبه یا پس از آن حق رجوع از مال موهوبه را از خود ساقط نموده باشد.

۶) در شرایطی که بعد از عقد هبه و قبض مال موهوبه هر کدام از واهب یا متهب بمیرند، دیگر قابل رجوع نمی‌باشد؛ در حقیقت حق رجوع واهب به ارث نخواهد رسید.

۷) در شرایطی که هبه در قابلیت بذل طلب یا ابراء ذمه باشد. به طور مثال زنی عنوان کند که مهریه خود را به تو بخشیدم و هبه نامه نیز تنظیم نمایند، هرچند که عنوان هبه است، اما ماهیت ابراء دین دارد، و از جانب واهب قابل رجوع نیست.

۸) در صورتی که هبه مصداق صدقه باشد که در این شرایط با توجه به نص صریح قانونی قابل رجوع نیست.

بخشیدن ارث
مستندات قانونی در رابطه با رجوع از ارث بخشیده شده

به موجب ماده ۷۹۵ مواد قانون مدنی: «هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به فرد دیگری تملیک می‌کند تملیک‌ کننده واهب طرف دیگر را متهب، مالی را‌که مورد هبه است عین موهوبه می‌گویند.»

بر اساس ماده ۷۹۶ مواد قانون مدنی: «واهب باید برای معامله و تصرف در مال خود اهلیت داشته باشد.»

به موجب ماده ۷۹۷ مواد قانون مدنی: «واهب باید مالک مالی باشد که هبه می‌کند.»

با استناد به ماده ۷۹۸ مواد قانون مدنی: «هبه واقع نمیشود مگر با قبول و قبض متهب اعم از اینکه مباشر قبض خود متهب باشد یا وکیل او و قبض بدون اذن واهب اثری ‌ندارد.»

به موجب ماده ۷۹۹ مواد قانون مدنی: «در هبه به صغیر یا مجنون یا سفیه قبض ولی معتبر است.»

بر اساس ماده ۸۰۰ مواد قانون مدنی: «در صورتی که عین موهوبه در ید متهب باشد محتاج به قبض نیست.»

بر اساس ماده ۸۰۱ مواد قانون مدنی: «هبه ممکن است معوض باشد و بنابراین واهب میتواند شرط کند که متهب مالی را به او هبه کند یا عمل مشروعی را مجاناً به جا آورد.»

بر اساس ماده ۸۰۲ مواد قانون مدنی: «اگر قبل از قبض واهب یا متهب فوت کند هبه باطل می‌شود.»

به موجب ماده ۸۰۳ مواد قانون مدنی: «بعد از قبض نیز واهب میتواند با بقاء عین موهوبه از هبه رجوع کند مگر در موارد ذیل:

۱) در صورتی که متهب پدر یا مادر یا اولاد واهب باشد.
۲) در صورتی که هبه معوض بوده و عوض هم داده شده باشد.
۳) در صورتی که عین موهوبه از ملکیت متهب خارج شده یا متعلق حق غیر واقع شود خواه قهراً مثل اینکه عین موهوبه برهن داده شود.
۴) در صورتی که در عین موهوبه تغییری حاصل شود.»

بر اساس ماده ۸۰۴ مواد قانون مدنی: «در صورت رجوع واهب نماآت عین موهوبه اگر متصل باشد مال واهب و اگر منفصل باشد مال متهب خواهد بود.»

بر اساس ماده ۸۰۵ مواد قانون مدنی: «بعد از فوت واهب یا متهب رجوع ممکن نیست.»

به موجب ماده ۸۰۶ مواد قانون مدنی: «هر گاه داین طلب خود را به مدیون ببخشد حق رجوع ندارد.»

بر اساس ماده ۸۰۷ مواد قانون مدنی: «اگر کسی مالی را به عنوان صدقه به دیگری بدهد حق رجوع ندارد.»

سخن پایانی

همانطور که مشاور حقوقی در اصفهان اشاره کرد هبه به دو دسته معوض و غیرمعوض تقسیم‌بندی می‌شود. در هبه معوض، واهب بابت مالی که به متهب بخشیده است، شرط می‌کند که عوضی وصول کند. این عوض هم ممکن است یک مال باشد و هم امکان دارد انجام یک عمل مشروع باشد. از سویی دیگر در هبه غیر معوض واهب مال را به طور رایگان در اختیار متهب قرار داده و به او می‌بخشد.

از جمله موارد عدم امکان رجوع از هبه:
در شرایطی که متهب پدر یا مادر یا فرزندان واهب باشد، در شرایطی که هبه معوض است و عوض هم پرداخت شده باشد. در شرایطی که عین موهوبه از ملکیت متهب بیرون آمده و یا متعلق حق غیر واقع گردد چه قهراً و چه اختیاری، در شرایطی که در عین موهوبه تغییری ایجاد گردد.